O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

B ilim in g n i sin a b k o ‘r
1. Optimallashtirishdan maqsad nima?
2. Optimallashtirish texnologiyasini izohlang
3. Ko‘p mezonli optimallashtirish masalalari nimadir?
4. Ishonchlilik deb nimaga aytiladi?
5. Ishonchlilikning asosiy ko‘rsatkichlarini sanab o'ting.
6. Tasodifiy qiymatlar taqsimlanish qonunlarini aytib bering.
7. Konstruksiyani ehtimollilik nazariyasi asosida beshikast ishlash ehtimolini 
aniqlaydigan algoritmni tushuntiring.
8. Sodda ramaning beshikastlik ehtimoli qanday aniqlanadi?
9. Oddiy cho'ziluvchi, egiluvchi elementlaming beshikastlik ehtimollari qan­
day aniqlanadi?

---

X V B O B
D E F O R M A T S I Y A V A K U C H L A N I S H H O L A T L A R I N I
E X P E R I M E N T A L T A D Q I Q E T I S H U S U L L A R I
M avzu m azm uni. Avvalgi boblarda konstruksiya elemenllarida hosil 
bo 'ladigan deformatsiya va kuchlanish holatlarini analitik usullar yordamida 
aniqlashni o'rgandik. Mazkur bobda xuddi ana shu ko'rsatkichlarni eks- 
perimental usullar orqali aniqlashni о 'rganamiz. M ateriallar qarshiligi kursini 
o'zlashtirgan talaba keyingi bosqichda «Inshootlarni smash» kursi bilan ta- 
nishadi. Mazkur bob ana shu fanga о 'tishda ко ‘p rik vazifasini о ‘taydi.
15.1. M a te r ia lla rn i v a k o n s tr u k s iy a la m i sin ash
Gap deformatsiya va kuchlanishlami tajriba (eksperiment) yo‘li bilan 
aniqlash usullari haqida borar ekan, m ateriallarni m exanik sinash bilan 
konstruksiyalami sinash orasida farq borligini unutmaslik kerak.
Materiallarni sinash ishlari oquvchanlik chegarasi, mustahkamlik che­
garasi, elastiklik moduli singari mexanik tavsiflam i aniqlash maqsadlarida 
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, tadqiqot ishlarida ham, jum ladan, m u­
rakkab kuchlanish holatlarida mustahkamlik shartlarini o'rganishda yoki, 
umuman, turli sharoitlarda materialning m exanik xossalarini aniqlashda 
qoMlaniladi.
Materiallarni sinash uchun namunalar tayyorlanadi. Namunalarning shakl 
va oMchamlari oMchash asboblari va sinash shartlariga qarab belgilanadi.
Material haqida obyektiv m a’lumotlarga ega boMish uchun kuchlanish 
holatining birjinsliligini, ya’ni sinalayotgan namunaning barcha nuqtalarida 
kuchlanishlam ing bir xil boMishini ta ’minlash zarur. Bu shartga, jum ladan, 
cho‘zilishda, kalta namunalarni siqishda va yupqa devorli quvurlarni burash- 
da amal qilinadi. Bunday sinovlarda material xossalarining o'zgarishi na­
munaning butun hajmi bo‘yicha baravar sodir boMadi va miqdoriy baho 
berishda qiyinchilik tug'dirmaydi. Yaxlit namunalarni burashda va egilish- 
ga sinashda kuchalnish holati birjinsli boMmaydi. M aterialning alohida nuq­
talarid a sifat o ‘zgarishlarining yuz berishi, nam u na tavsifida sezilarli 
o ‘zgarishlar sodir boMishiga olib kelmaydi. M aterialda vujudga keladigan 
ja ra y o n la r faqat o ‘rtacha m iqdorda ayon boMadi va sinov natijalari 
q o ‘shimcha ravishda qayta ishlashni talab etadi, bu esa obyektivlik daraja­
sini pasayishiga olib keladi.

---

Kuchlanish holatini birjinsliligi talabi qator sinovlar natijalariga jiddiy 
cheklovlar qo'yadi. Masalan, hozirga qadar birjinslilik sharoitida har tarafla- 
ma cho‘zish bo'yicha obyektiv sinov o ‘tkazishning uddasidan chiqilmayotir. 
Bunday kuchlanish holatini hozircha namunaning faqat alohida nuqtalarida 
uyg‘otish mumkin bo‘layotir. Masalan, yaxlit shaming markazida, tashqari- 
dan turib tez qizdirish yo‘li bilan, shunday holatni vujudga keltirish mumkin.
Mexanik sinash ko‘rinishlaridan biri texnologik sinovlar boMib bu si­
novlar material xossalari haqida obyektiv m a’lumotlar emas, faqat qiyosiy 
m a’lumotlar beradi xolos. Material qattiqligi, zarba qayishqoqligi (ударная 
вязкость) va ba’zi boshqa shu kabi tavsiflam i aniqlashga doir sinovlar ham 
texnologik sinovlar qatorida turadi.
K onstruksiyalar sinovi - bu butunlay boshqa gap; bunda gap butun 
mashina, uning alohida qismlari yoki m odelining mustahkamligini sinash 
haqida boradi. Bunday sinovlami o ‘tkazishdan m aqsad, bir tomondan ba- 
jarilgan hisoblam ing to ‘g‘riligini tekshirishdan, boshqa tomondan-mashina- 
ni texnologik jihatdan to ‘g‘ri yig‘ilganligiga baho berishdan iborat. Kons- 
truksiyalam i sinash ishlari texnikaning samolyotsozlik va raketasozlik sin- 
gari sohalarida ko‘proq rivojlangan, chunki bu sohada vaznni yengillashti- 
rish tufayli mustahkamlik masalalari yanada m as’uliyatliroq tus oladi. Yan­
gi mashinani barpo etishda, uning metalldan yasalgan alohida qismlari buzuv- 
chi kuchni aniqlash maqsadida, to buzilgunga qadar sinaladi. S o ‘ngra bu 
kuch hisobiy kuch bilan taqqoslanadi. Statik sinovlar jarayonida q o ‘yiladigan 
tashqi yuk real ishchi holatga yaqin keladigan holatga moslab qo‘yiladi, 
masalan, samolyot g‘ildiragiga qo ‘yiladigan yuk yoMovchilar chiqadigan 
paytga, qanotlari esa pikdan chiqish holatiga moslashtiriladi va h.k.
Statik sinovlardan tashqari ko‘pincha dinamik sinovlar o‘tkazishga to‘g ‘ri 
keladi. Masalan, tebranish (titrash) sharoitida ishlaydigan asboblar ko‘proq 
sinaladi. Bunday sinovlar maxsus ishlangan tebratm a stollarda turli chasto- 
ta va amplitudalarda o ‘tkaziladi. Bunday sinovlarda asboblarning tebranayot- 
gan detallaridagi deformatsiya va kuchlanishlar oMchanmaydi. Alohida qism- 
larning ishdan chiqishiga qarab ularning mustahkamligi haqida fikr yuriti­
ladi. B a’zan mashinaning xavfli tugunlarida tez o'zgaruvchi deformatsiya­
lar ossillograflar yordamida yozib olinadi va keyin qayta ishlanadi.
K uchlanish holatida b o 'lg an konstruksiyalam i eksperim ental tadqiq 
etishning hozirgi usullari, u yoki bu y o ‘sinda, sinalayotgan obyektning de- 
formatsiyalarini to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri aniqlashga borib taqaladi. Kuchlanishlar 
Guk konuni asosida bilvosita deformatsiyalar orqali aniqlanadi. Konstruksi­
ya sinovlarida plastik deformatsiyalar hosil b o ‘lsa, u holda kuchlanishlar

---

aniqlanmaydi, faqat buzuvchi kuchning qiymatini aniqlash bilan kifoyalani- 
ladi yoki plastik deformatsiya uyg'otuvchi kuch aniqlanadi.
Deformatsiyalami oMchashning bir qancha usullari bor. Quyida biz de- 
formatsiyalarni mexanik va elektrik prinsiplar asosida ishlaydigan oMchash 
asboblari (tenzometr) bilan tanishib chiqamiz. Keyin esa optik va renge- 
nografik usullar, muar tasmalari va lok qoplash usullari bilan tanishamiz.
15.2. D e fo rm a ts iy a la m i m e x a n ik te n z o m e tr la r y o rd a m id a a n iq la sh
Mexanik tenzometming ishlash prinsipi namunaning ikki nuqtasi orasida­
gi masofani yuklanishdan oldin va keyin oMchashga asoslanadi. Bu ikki nuq­
ta orasidagi dastlabki masofa tenzometr bazasi I deb ataladi. Baza uzunligi 
orttirmasi Al ni / ga nisbati o ‘rtacha (nisbiy) uzayishni beradi. Agar defor- 
matsiyalanish holati, 15.1-rasm, a da ko‘rsatilganidek, bir jinsli boMsa, oMchash 
natijasida izlanayotgan deformatsiyaning aniq qiymati aniqlangan boMadi. Agar 
deformatsiya baza bo'ylab o'zgaruvchan boMsa (15.1-rasm, b) u holda defor­
matsiyaning oMchangan 
0
‘rtacha qiymati, baza oraligM qancha qisqa bo‘lsa, 
haqiqiy qiymatga shuncha yaqin boMadi.
Materiallarni cho‘zilishga sinashda, deformatsiyaning birjinsliligi ta’min- 
langan holda, bazaning uzunligi namunaning oMchamlari bilan cheklanadi. 
Odatda uning uzunligi 50,100,150 va 200 mm atrofida qabul qilinadi.
Umuman konstruksiyalami sinashda baza uzunligini belgilash nozik ma­
sala: baza kattaroq olinsa - deformatsiyaning birjinsizligidan xatolar paydo 
boMadi; kichikroq olinsa - instrumental xatolar tufayli aniqlik darajasi kamayadi. 
Konstruksiyalami sinashda mexanik tenzometrlaming bazasi odatda 2^-20 mm
oraligMda olinadi. 
p  
M aterialning elastiklik mod-
ulini aniqlashda elastik uzayish- 
larni aniq oMchash uchun mar- 
ten sn in g o p tik richagli ten- 
zometridan foydalaniladi (15.2- 
rasm).
Tenzom etr bikr planka (1) 
dan tashkil topgan boMib, qistir- 
gich (
2
) yordam ida nam unaga 
mahkamlanadi. Plankaning tepa 
uchi (3) qo‘zg‘almas, pastki uchi 
rom sim on kesim li prizm a (4) 
dan iborat.
a) 
|/>