O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Eshitish sezgilariningfizik sabablari. Havo t o ‘lqinlarining 
harakati tufayli tovush c h iq a ru v ch i jism lar t e b r a n g a n id a
eshitish sezgilari hosil bo'lad i. Agarda musiqaviy t o v u s h la r
havo toMqinlarining tekis ritmik harakatlari natijasida vujudga 
kelsa, shovqinlar ularning n o te k is harakatlaridan tu g ‘iladi.
Hid bilish sezgilari
Hid bilish sezgilariga hidlarni his qilish kiradi va ularning 
organi b u ru n kovagining y u q o r i to m o n i h iso b la n ib , bu
yerda hid bilish hujayralari h a m d a sezuvchi nerv ta r m o q la ri 
joylashgan, ular shilliq p a rd alarda botib turadi.
Hidli m oddalar sezuvchi nervni q o ‘zg‘aydi, hid bilish 
markazi bosh miya yarim sharlari orq a yuzasining pastki 
qism ida mavjud deb taxm in qilinadi. Hidli m o d d a la r h id
bilish h u jay ralariga gaz h o l a t i d a t a ’sir e tib , k im y o v i y
reaksiyalar y o l i bilan ularni q o ‘zgkatadi (ularning b a rc h a s i 
bug ‘lanadi va eriydi). O datda, gaz holatidagi hidli m o d d a l a r
havo bilan nafas olish jarayonida burun kovagiga kirib keladi, 
natijada aks ettirish holati hosil bo'ladi.

---

T a ’m bilish sezgilari shirin, achchiq, n o rd o n , s h o ‘r 
singari mazalarni his qilish bilan tavsiflanadi. Ular m uayyan 
tu rk u m g a kiritilgan va kiritilmagan xilma-xil turlarga ega 
b o i i b , narsa va m o d d a la rn in g nomlari bilan yuritiladi: 
n o n n in g mazasi, q o v u n n in g mazasi kabilar.
T a ’m bilish sezgilari tilning yuzasi va tan g ia y n in g
y u m sh o q qismida tashkil topgan. Tilning shilliq pardasida 
m axsus t a ’m bilish s o ‘rg‘ichlari mavjud b o i i b , ularning 
tark ibid a tayoqsim on hujayraiardan tuzilgan maxsus t a ’m 
bilish „ k u r ta k la r i“ ( , , s o ‘g ‘o n l a r i ‘k) b o l a d i . 0 ‘ziga xos 
xususiyatlari, sifatlari b ilan tafovutlanuvchi t a 'm bilish 
s o ‘g ‘onlari til yuzasida b ir tekis taqsimlanmaganligi uchun 
u n in g o rq a qismi a c h c h i q m azani, uchi shirin m azani, 
chetlari esa nord o n m az a n i aniq sezadi, lekin uning o ‘rtasi 
t a ’m mazasini t o li q seza olmaydi. T a ’m bilish so‘g‘onlarining 
hujayrali qismlarida m axsu s sezuvchan nervlarning chekka 
uchlari joylashgan, u la r ta 'm bilish organidagi q o ‘zg‘alishni 
b o s h miyaga uzatib t u ra d i, uning markazlari hid bilish 
markazlariga yaqin joyd ad ir.
T a ’m bilish sezgilari moddalarning kimyoviy xossalari 
t a ’sirida hosil b o l a d i va s o ‘g‘onlar erigan m o d d ala r t a ’siri 
ostida q o kzg‘aladi.
H id va t a ’m bilish sezgilari o ‘zaro ch a m b a rc h a s bog”- 
langan b o i i b , kimyoviy m oddalarning ta ’sir etishi natijasida 
yuzaga keladi. A m m o ularning bittasi kontakt, ikkinchisi 
distant sezgilar toifasiga kiradi.
Teri sezgilari
Teri sezgilari tarkibi tuyush va harorat turlaridan iborat 
b o i i b , ularning b u n d a y nomlanishining sababi — rctsep- 
torla rning teri va o rg an iz m n ing tashqi shilliq pardalarida 
joylashganligidir.
T uyush sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish imko- 
niyatiga ega b o i i b , u larn in g birinchisi tegish va tarqalishni 
t u y u s h , ikkinchisi esa silliq yoki g ‘a d ir - b u d u m i tuyush 
bilan ifodalanadi. O d atd a, tana a'zosiga narsalaming tegishini 
220

---

sezish tashq i q o ‘z g ‘alish k u c h a y g a n d a siq iq n i sezishga 
aylanadi, u yanada kuchayganda siqiq og'riq sezgisiga ayianadi.
Tu yu sh sezgilari organi — teridagi va ta s h q i shilliq 
p a r d a l a r d a g i t u y u s h t a n a c h a l a r i d e b n o m l a n u v c h i
t a n a c h a l a r d a n i b o ra t. T a n a c h a l a r n i n g i c h i d a , q ism a n
tashqarisida (epiteliyda) tuyush nervining ch e k k a tarmoqlari 
m avjud, u la r te rid a va shilliq p a rd a la r d a b ir tekis taq- 
simlangan. U lar barm oqlarning uchlarid a, til uch ida, labda 
zich joylashgan boMadi, shu bois sezgirlik darajasi bosh- 
qalardan yuksakroqdir. Qaysi yerda ta n a c h a la r siyrak b o ‘lsa, 
dem ak, shu joylarda sezish k o ‘rsatkichi sh u n c h a lik pastdir.
Psixologiyada tuyush tanachalari va sezuvchi nervning 
chekka tarmoqlari zichligi esteziom etr asbobi yordam i bilan 
o'lchanadi. Asbob keriladigan ikki oyoqli sirkulga o ‘xshash 
b o 'lib , u n in g o ‘zagidagi d a ra ja la r o y o q l a r n i n g uchlari 
o ‘rtasidagi masofani 
0
‘lchaydi.
Tuyushning aniqlik darajalari: a) b arm o q uchlarida 1 mm 
d a n — 2 m m gacha, b) q o ‘1 kaftida 10 m m , d) o rq ad a 60 — 
70 m m m asofada bir y o l a ikki o y o q c h a tegayotganligini 
sezish m u m k in (m asofa kamaysa, sezgirlik pasayadi).
Tuyush sezgilarining markazi bosh m iy a p o ‘stlog‘ining 
orq a d a g i m a r k a z i y p u s h ta s id a j o y l a s h g a n d e b t a x m in
qilinadi.
Tuy ush sezgilarining tashqi, ya’ni fizik sababi — bu 
biro n -bir narsalarning teriga bevosita tegishidir.
H a r o r a t se zg ilari issiq yoki s o v u q n i se z is h b ila n
ifodalanadi. M a xsus ta n a c h a la r n in g i c h i d a issiqni yoki 
sovuqni sezuvchi nervlarning chekk a tarm o q la ri joylashgan 
bo'ladi.
Ularning tashqi sababi — biron-bir haroratga ega b o Llgan 
qattiq, suyuq va gazsimon jismlarning tanaga tegib turishidir. 
Issiqni yoki sovuqni farqlash q o ‘zg‘atu v ch i harorati bilan 
badan harorati o lrtasidagi nisbatga ko‘ra belgilanadi. Masalan, 
q o ‘zg‘atuvchining harorati b adan h a ro ra tid a n past b o l s a — 
s o v u q n i, a g a r d a y u q o ri b o l s a — issiq n i s e z a m iz , his 
qilamiz.