O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

¡000 g. 33, 3  gram m
S h u n d a y qilib, dastlabki q o ‘z g ‘a tu v c h i n in g m e ’yori 
qan chalik katta b o ‘lsa, d e m a k , q o 's h i m c h a q o lzg‘atuv- 
chining m e ’yori h a m shunchalik k o ‘p b o ‘lishi lozim:
1) ko'rish analizatori u c h u n 1/100;
2) eshitish analizatori u c h u n 1/10;

---

3) taktil analizatori u c h u n 1/30\
M a z k u r q o n u n g a binoan, asosiy q o ‘zg‘atuvchi bilan 
q o ‘s h im c h a q o lzg‘atuvchi o ‘rtasidagi farqni ajratisli qonuni 
faqat o 'r t a c h a kuchlanishdagi q o ‘zg ‘atuvchilar uchu ng ina 
t o ‘g ‘ridir.
V e b e r t a d q i q o t i g a a s o s l a n i b F e x n e r s e z g i l a r
intensivligining q o ‘zg‘atuvclii kuchiga bogliqligini quyidagi 
form ula bilan ifodalab bergan:
S K IgJ C, bu y e r d a S — sezgi in te n s iv lig i, J — 
q o ‘zg‘a tu v c h in in g kuchi, K  va C konstantalardir. Ushbu 
q o n u n , asosiy psixofizik q o n u n g a muvofiq, sezgilarning 
intensivligi q o ‘zg ‘atuvchi kuchining logarifmiga prop or- 
sionaldir. Q o ‘zg‘atuvchining kuchi geom etrik progressiya 
b o ‘y ic h a o r ti b borsa, sezgilarning intensivligi arifm etik 
progressiya b o ‘yicha ortib boradi (Veber — Fexner qonuni).
F a rq ajra tish sezgirligi h am farqlash c hegarasining 
m e ’yorini teskari proporsionaldirki, d e m ak , farqli ajratish 
sezgirligi shu nch alik kichik b o ‘ladi.
A jra tish sezgirligi sezgirlik tu rla rin in g ayrim xusu- 
siyatlarini bo sh q a jih a td a n tavsiflashda ham q o lla n ila d i. 
M a sa la n , sha klla rn i, hajm larni k o ‘rish vositasida idrok 
qilinadigan narsalarning ranglarini aks ettirish haqida m ulo- 
haza yuritish m um kin.
Psixologiya fanida sezgilarni o l c h a s h n i n g , asosan, ikki 
m etodi m avjud. U lardan biri bevosita m etod deb atalib, 
subyektiv ravishda baholashga asoslanadi. O l c h a s h n i n g
ikkinchi m etod i esa alomatlarni obyektiv ravishda baholashga 
a s o s l a n g a n b o l i b , s e z g ilarn in g b e v o s ita m avjudligiga 
q aratilgandir.
B e v o is ta m e to d yoki q o ‘z g ‘a tu v c h i n in g s o ‘z bilan 
b aholash m eto d i quyidagicha tuzilishga ega: sinaluvehiga 
teri, to v u sh , yorug'lik t a ’sir qila oladigan q o ‘zg ‘atuvchi 
havola q ilin adi, dastavval q o 'zg 'atu v chi minimal jadallikka 
ega b o 'la d i, s o lng ularning kuchi orttirib boriladi. M azkur 
t a d b i r l a r d a n k eyin s in a lu v e h id a n „ u “ qaysi b ir sezgi 
q o ‘zg‘atuvchisini dastlab sezganligi s o ‘raladi.
Teri sezgirligini o'lch ash u c h u n „esteziom etr“ maxsus 
asbobi q o ‘Ilaniladi. Eshitish sezgirligini o i c h a s h au d io m e tr 
200

---

yordam ida amalga oshirilib, tovushlarning turli darajada 
intinsivligi aniqlanadi. Ba’z an kichkina t e m i r sharni har 
xil ba la n d lik d a n tashlab k o krish orqali h a m yuqoridagi 
maqsad amalga oshiriladi. K o ‘rish sezgirligini aniqiash esa 
sinaluvchining ko'ziga yomgMikni turli intensivlikda yuborish 
orqali (goho q o r o n g ilik d a ) , quyidan y uq o riga y o ru g lik
birligi — luks orttirib boriladi. T a ’m va hid bilish sezgirligi 
ham maxsus asboblar yordam ida o 'lch a n a d i, g o h o kimyoviy 
usul h am q o kllaniladi.
Bevosita m eto d tashqi alom atlarga asoslanib ish yuri- 
tishni taq ozo etadi. Sobiq Ittifoq psixologlari va psixo- 
fiziologlari G .V .G e rsh u n i, E .N .Sokolov, O.S.Vinogradov 
va boshqalar m az k u r m eto d y o rd am ida u z o q villar ilmiy 
tadqiqot ishlari olib borganlar. M a ’lum ki, sezgilar hech 
m a h a l sust bilish ja r a y o n i b o 'l m a g a n . U l a r vegetativ, 
elektrofiziologik, nafas olish jara y o n la rid a o kzgarib bor- 
ganligi u c h u n o ‘z tab ia ti bilan r e f l e k t o r j a r a y o n i hi- 
s o b la n a d i. S ezgilardagi reflek tor o ‘z g a r i s h la r u la r n in g
o by ektiv ra v ish d a y u z b e ra y o tg a n lig in in g k o 'r s a t k ic h i
deyiladi. M asalan, sezgilarni hosil qiluvchi h a r qanday 
q o ‘zg‘atuvchi reflektor jarayonlarini h am vujudga keltirishga 
qodir. Masalan, b u n d a y q o n tom irlarining torayishi, teri 
galvanik refleks, y a ’ni teri eleklr qarshiligining kamayishi, 
miyaning elektr faolligi chastotasining (alfa, ritm a, depres- 
siya holatining) o'zgarishi qo 'zg 'a tu v c h ig a qa ra b k o kzning 
y o ‘n a l i s h i , b o ' y i n m u s k u l l a r i n i n g t a r a n g l a s h u v i va 
boshqalar yuz beradi. Bu narsalarning b a rc h a si sezgilar- 
ning paydo bo'lishini obyektiv k o krsatkichi hisoblanadi.
Y u q o rid a g i t a d q i q o t c h i l a r n i n g f ik r ig a q a r a g a n d a , 
sinaluvchi 
subyektga kuchsiz q o ‘zg ‘a tu v c h i bilan ta 's ir 
etilsa, u holda subyektda hech qanday sezgi hosil bo'lmaydi. 
Sanab o ‘tilgan reflektorlarda ham o 'zgarish y u z bermaydi.
Q o n to m ir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz 
q o ‘zg‘atuvchi ta ’sirida ham aniq nam o y on boMishi m um kin, 
a m m o sezish jara y oni esa amalga o sh m ayd i. Bu holatni 
e l e k t r o e n s e f a g r a f i k r e a k s i y a l a r t a s d i q l a y d i . T o v u s h
q o kzg“atuvchi t o ‘g krisida G .V .G e rs h u n i i n s o n subsensor

---

d iap a z o n g a ega degan ilmiy g ‘oyani olg‘a suradi. Bu narsa 
a ng lashilm agan fiziologik reaksiyalarga, ya’ni sezib b o kl- 
m as q o ‘z g ‘atuvchilarga asoslanadi.
Sezgilarning o ‘zgarislii adaptatsiya va sensibilizatsiya 
h o latla rid a o ‘z ifodasini topadi. Adaptatsiya (lotincha —