O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

„ c o n fig u ra tio “ — tcishqi tuzilishida o ‘x sh ash lik, o ‘zaro 
0 ‘xshashlik, joylash u vda yondashuvlik, degan m a ’nolarni 
a n g la ta d i) o ‘zi h a m illuziya d e b a ta l a d i . „ A d e k v a t “ 
tushunchasi (lo tin c h a — „adae gguatus“ , y a ’ni teppa-teng, 
mutlaqo mos, a yn i to 'g ‘ri, demakdir). Hozirgi davrda ko‘rish 
idrokini k u z a tis h n in g eng samarali y o ‘li — bu tasvirlarni 
ikki o ‘lchovda ifodalashdir. Illuziyalarning bir turkumi Optik 
geometrik illuziyalar deb nomlanib, u lar asosiy tasvir va 
uni qurshab tu rg a n fazoviy joylashuv bilan farq qiluvchi 
boshqa shakllar o ‘rtasida o ‘lchov m u n o sa ba tining buzi- 
lishida n a m o y o n b o ‘ladi. T asvirlaryorug1 fonda qora fonga 
nisbatan q o r a r o q tuyuladi, y a’ni holat mahsuli deyiladi. 
K o n t r a s t ( f r a n s u z c h a „ C on tra ste“ — k esk in q a ra m a - 
qarshilik) y o r u g ‘lik bilan fon o ‘rtasidagi m unosabat ifodasi 
demakdir. „ F o n “ fransuzcha so‘z b o ‘lib, u „fond“ — asos, 
negiz, tag m a ’no sini bildiradi.
A k sariy at illu z iy a la r ko‘rin a d ig a n h a r a k a tl a r bilan 
b o g ‘liq b o l a d i , c h u n o n c h i: a) q o r o n g lilikda harakatsiz 
yorugMik m a n b a y i d a n n u r la r n in g t a r t i b s i z ta r q a lis h i 
(avtokinetik h a ra k a t); b) fazoviy jih a td a n yaqin joylashgan 
ikki h a ra k a ts iz s tim u ln in g tez s u r'a tla r bilan nam o y o n
etib turishi h a r a k a t taassurotini vujudga keltiradi (stro- 
boskopik h a ra k a t); d) harakatsiz obyektni uni qurshab

---

turgan fonga q a ra m a-q a rsh i y o ‘nalishga q o ‘yish h a ra k a t 
tuyg‘usini paydo qiladi (in d u k sio n harakat) kabilar.
Attraksiya insonning o ‘zi bilan o ‘zga o ‘rtasidagi m u n o -
sabatida nam oyon b o ‘lib, o ‘ziga mahliyo qilish, qalbni ,,jiz“ 
ettirish d a n iborat, ongsizlikka taalluqli in so n n in g in so n
to m o n id a n idrok qilish hodisasidir. Bu hodisa b ir q a n c h a
m anbalar, q o ‘zg‘atuvchilar, m o t i v l a r t a ’sirida vujudga kela- 
di, jum ladan: 1) dastlabki tashqi ko'rinish, istarasining is- 
siqligi; 2) subyektga nisbatan rishtasiz bog‘lanib qolishlik, 
ongsizlik darajasidagi anglashilmagan ichki noan iq moyillik;
3) shaxslarning xarakteridagi o ‘xshashlikning m avjudligi;
4) sheriklarning m uomala m arom idagi yaqinlik va boshqalar.
Psixologiya fanida k a m tad q iq qilingan idrok f e n o -
m en laridan bittasi — bu yaq qo l k o'rinish (yasnovideniye) 
deb atalib, voqelik, holat, hodisa va tasodifni yaqqol o ld in d a n
k o 'ris h , g ‘oyib d an yaqqol x a b a r kelish singari p a r a p s i-
xologik m uam m o d ir. F a q a t ayrim hollardagina y a q q o l 
ko ‘rinishining aniq ilmiy hisoblashlarga asoslangan m ahsuli 
n a m o y o n b o lis h i m u m k in , xolos. Aksariyat vaziyatlarda 
y a q q o l k o ‘rishlik bilan s u b y e k ti n in g s h axsiy x a y o l o t i , 
o kzgalarning diqqatini tortishga, jalb qilishga a lo q a d o r hissiy 
kechinm alardan boshqa narsa b o ‘lmasdan, uning yaqqollilik 
ehtimoli darajasi juda pastdir. Biroq shu narsani rad etm aslik 
kerakki, ayrim allomalarning bashoratlari, yaqqol o ld in d a n
ko ‘rish im konining yuksakligi, aniqligi kishini h a n u z g a c h a
hayajonga soladi.
I d r o k n i n g m u h i m t o m o n i — b u u n i n g x u s u s i y a t -
larining turli jabhalar, v aziyatlar, sharo itlarda n a m o y o n
b o “lishidir. Idrokning m u h im xususiyati bu faol ravishda, 
bevosita aks ettirish im koniyatining mavjudligidir. O d a t d a , 
insonning idrok qilish faoliyati uning o ‘zlashtirgan bilimlari, 
t o kp lag a n tajrib a la ri, s h u n i n g d e k , m u r a k k a b a n a l i t ik -
sintetik harakatlar tizimi z a m irid a yuzaga keladi. Bu h o la t 
idrok qilinishi zarur b o ‘lgan o ‘quv fani m ohiyatiga b o g ‘liq 
ilmiy faraz yaratish, uni a m a lg a oshirish borasida q a r o r
qabul qilish, yaqqol voqelik bilan t a s a w u r qilin ay o tg a n n in g
o ‘z a ro m osligini a n iq la s h sin g a ri b o s q i c h m a - b o s q i c h ,
o ‘zaro bir-birini taqozo etu v ch i tarkibiy qismlardir.

---

ld ro k n in g yan a b ir m u h im xususiyati — bu u m u m -
lashgan holda narsa va hodisalarni aks ettirishidir. M a ’lumki, 
inson psixikasiga kirib borayotgan ko‘pqirrali alom atlar idrok 
qilish bilan cheklanib qo lm ay, balki o 'sh a m ajm u a aniq 
jis m yoki hodisa sifatida baholanadi. Jismlarning o ’ziga xos 
xususiyatlarini belgilash bilan qanoat hosil qilmay, balki 
m a z k u r narsalarni m a 'l u m m a ’noviy qism larga ajratadi. 
J u m l a d a n , „soat“ , „ b i n o “ , „hayvonot" va hokazo.
l d ro k n in g y a n a b ir xususiyati — bu u n in g h a ra k a t- 
c h a n lig i va b o s h q a ru v c h a n lig id ir. M asalan, t o s h k o ‘m ir 
y o r u g l i k d a yo g‘d u s o c h a d i, oq q o g ‘ozdan k o ‘p ro q nur 
balqiydi. Lekin inson b u narsalarni „q o ra “ va ,,oq“ deb 
idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita subyektiv taassurotlarga 
o ‘zgartishlar, tu za tish lar kiritadi. C hunki idrok jarayoni 
inson oldida turgan m aqsadga va maqsad q o ‘ya olishga, unga 
berilgan ustanovkaga (ongli, ixtiyoriy k o lrsatmaga) uzviy 
b o g l i q h o ld a irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir. 
S h u n i n g u c h u n i n s o n n i idrok qilish fa o liy atid a ongli 
b o s h q a rilu v iniko niy ati m avjud b o'lib, a n a litik -sin te tik
h a ra k a tla r negizida verbal orqali amalga oshiriladi.
l d ro k n in g b o s h q a bilish ja r a y o n la r id a n , j u m l a d a n , 
sezgidan farqli to m o n i shuki, u narsa va hodisalarni yaxlit 
h o ld a aks ettiradi. S h u yaxlitlik belgisi alohida nam o yo n 
b o ‘luvchi ayrim alo m atlarda ifodalanuvchi narsalarni buyum 
yoki jism sifatida in 'ik o s qilish qobiliyatiga ega. C hunki 
jism larning aniqligi, ravonligi buyum yoki jism sifatida ko ‘z- 
g a tashlanishida o ‘z ifodasini topib, m uayyan tuzilishni 
vujud g a keltiradi. Id rok m azm uniga, tarkibiga kiruvchi har 
q a n d a y hodisa, xoh verbal, xoh noverbal tarzda ifodala- 
nishid an q a t ’i nazar u b u y u m yoki jism sifatida gavdala- 
nadi va u nga nisbatan berilgan yaxlitligini namoyish etadi.
Psixologiya fanida idrok etilayotgan narsalarning fizik 
h o la ti o ‘zgarsa h a m , lek in u n ing k o ‘z t o ‘r pardasidagi 
o b r a z in in g o ‘zgarm asligi, nisbiy tu rg ‘unlik k o ‘rsatuvchi 
q o n u n , ya'ni eng m u h im xususiyati konstantlik deyiladi. 
D oim iylik, o ‘zgarmaslik un ing asosiy belgilari hisoblanadi.
N arsa va hodisalar idrok obyektiga tushishi bilan ular 
k e tm a -k e t aks ettiriladi, degan xulosa g “ayritabiiy holatdir. 
228

---

Chunki idrok maydoniga kirib kelayotgan va idrok qilinadigan 
narsalar q o ‘zg‘atuvchisining ildamligi, kuchli ehtiyojlarga 
m os tushadigani qabul qilinadi. Boshqacha qilib a y tg a n d a , 
q o lzg‘atu v c h in in g kuchi, yangiligi, q a n d a y d ir a h a m i y a t
kasb etish i, y o 'n a lish i h a ra k a tc h a n lig i a n a l i t i k - s i n t e t i k
harakatlar m ajm uasida saralanadi. Shu bois h a r q a n d a y
narsa va hodisalar inson to m o n id an idrok qilinmaydi. C h u n k i 
u tabiiy va sun'iy sh art-sharoitlar, obyektiv va subyektiv 
om illar tekshiriluvidan o ‘tkaziladi, y a ’ni saralov ja r a y o n i 
amalga oshiriladi, natijada no m u tan osib i yoki m e ’y o r id a n
ortig‘i aks ettirish doirasidan c h e td a qolaveradi.
Idrok qilinishi zarur b o ‘lgan narsa va hodisalar m u ay y a n
tuzilishga ega boMgandagina u larn in g tarkibiy q is m la r i, 
alom atlari t o ‘g ‘risida m u lo h a z a yuritish m u m k in b o 'la d i. 
Shu sababdan ularning hajm i, fazoda egallagan o 'r n i, rangi, 
ichki m ohiyati, ko'rinishi, vazni t o lg lrisida m u a y y a n tu - 
shu nchaga ega boMishi u c h u n idrok qilinadigan narsa a n iq
tuzilishga, ya'n i strukturaga ega b o ‘lish lozim. Bilish j a -
rayonini taqozo etuvchi id ro k n in g m uhim xu susiyatlaridan 
yana biri, uning tuzilishga ega ekanligi, y a ’ni s t m k t u r a -
v iy lig id ir. U s h b u x u s u s i y a t s i z i d r o k n i n g m a g ' z i h i -
s o b la n m is h yaxlitlik h a q i d a j o n li m u s h o h a d a b o ‘lishi 
m u m k in em as, chunki struk tu ra qism lardan vujudga kelsa, 
alohidaliklar birikmadan yaxlit tuzilmaga kcladi.
Yuqoridagi xususiyatlarning barchasi in so n n in g y osh 
x u s u s iy a t la r ig a , a q liy k a m o l o t i g a , t a j r i b a s i g a . b i l i m
saviyasiga b o g liq . Lckin t o ‘g ‘ri idrok qilish u c h u n quy idag i 
shart-sharoitlar: I) subyektning aks ettirishi z a ru r boMgan 
narsalar haqida oldingi uq uvi, ta s a w u rla rin in g k o 'l a m i ,
ularning kengligi, chuqurligi; 2) m azku r jism , fan, v o q e lik , 
m u a m m o o ‘rganilish i b i l a n b o g 'l i q b o 'l g a n m a q s a d ,
m a q s a d q o ‘ya olish; 3) p e rs e p tiv f a o liy a tn in g f a o llig i, 
izchilligi va tanqidiy xususiyati; 4) idrok qilish faoliyati 
tark ib ig a kiruvchi faol x a tt i- h a r a k a t la r n i n g s a q l a n i s h i ,
ularning o ‘zaro uyg‘unligi m u h a y y o b o ‘lm o g‘i lozim .
M uayyan sharoitda shaxs idrok qiladigan n a rs a yoki 
jism idrokning obyekti d e b ataladi. Idrok qilinadigan n a rs a
uni o ‘rab turgan boshqa n arsa, jism yoki ho disalarga nis-

---

b a ta n obyekt hisoblanib, obyektning atrofidagilar esa fon 
deyiladi. Idrokning sifati obyektni fondan tez, t o ‘liq va aniq 
ajratib olish bilan belgilanadi.
Id ro k q o ‘zgkatu v c h ila rn in g ayrim xususiyatlarini aks 
ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsani butunligicha, uning 
h a m m a xususiyatlari bilan yaxlitligicha aks ettiradi. Shuning 
u c h u n idrok ayrim sezgilarning oddiy yig‘indisidan iborat, 
deg a n xulosa chiqarib b o ‘lmaydi. Idrok o ‘ziga xos tuzilishga 
ega b o klgan hissiy b ilishning sifat jih atdan yangi, yuksak 
bosqichidir.
Id ro k n in g p red m e tlilig i, yaxlitligi, m a ’lum tartibda 
tuzilishi, konstantligi, anglanganligi, tanlovchanligi uning 
e n g m u h im xususiyatlaridandir.