O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

O n g n in g paydo boMishi v a uning 
ijtim o iy -ta r ix iy m o h iy a ti

---

biladoshlariga o ‘tm ish (xotirot), hozirgi davr va kelajak 
t o ‘g ‘risida m a 'l u m o t bcrish h a m d a ijtimoiy turm ush taj- 
ribalarini y etk azish imkoniyatiga e g a ) Insoniyatning ijti- 
m oiy-tarixiy tara qqiy o tid a aks ettirish ( in ’ikos qilish) im- 
koniyatlari til tufayli qayta qurildi, o q ibatd a o d a m miyasida 
a tro f-m u h it tim sollari, xususiyatlari a n iq r o q aks eta bosh- 
ladi. O q ib a td a kishilik dunyosi t o m o n id a n orttirilgan taj- 
ribadan yakka shaxs bahram and b o ‘la bordi, keyinroq uning 
u c h u n n o m a ’lu m hisoblangan borliq hodisalari, holatlari, 
qonuniyatlari t o ‘g ‘risidagi bilimlacga egalik qila boshladi. His- 
tuyg‘ular, ichki kechinmalar, taassurotlar, hayajonga soluvchi 
n a fo s a t t i m s o l l a r i y u z a sid a n z a v q la n is h , h u z u r la n is h
im koniyati v u ju d g a keldi. ularning m a z m u n i, m a ’nosi, 
mohiyati haqid a o ‘ziga o'zi hisobot berish, ijobiy yoki salbiy 
ta'sir ko‘rsatishni baholash muammolarini keltirib chiqardi.
H a yv on ot o lam i bilan insoniyatning xabar yetkazish 
vositasi o 'rta s id a g i farq tafakkurda h am o ‘z aksini topdi. 
C h u n k i h a r q a n d a y psixik fu n k s iy a b o s h q a tu rd a g i, 
shakldagi, m a z m u n d a g i funksiyalar q o b ig ‘ida n a m o y o n
b o lladi va m u a y y a n s h a rt-s h a ro itla r vujudga kelganida 
rivojlanadi. Y uk sak taraqqiy e tgan h a y v o n la rd a am aliy 
(sodda) ta f a k k u r mavjud b o lib , c h a m a la s h orqali m o ‘ljal 
olishga, fa v q u lo d d a g i vaziyat yuzaga keltirgan vazifani 
ba ja rishg a y o 'n a l t i r i l g a n boMadi. H a y v o n la r, a n iq r o g ‘i 
m a y m u n la r a y rim hollarda „qu ro l“ yasash va u n d a n kczi 
k elg a n d a fo y d a la n is h la r i tajrib alarda k u z a tilg a n , biroq 
u lardan b iron ta si tafakkurni m a v h u m tarzda amaliyotga 
ta tb iq e ta b i l m a g a n . H olbuki, h a y v o n la r idrok qilish 
k o 'la m id a n ta s h q a r i chiqish im k o niyatiga ega em aslar, 
binobarin, u yaqqollikdan mavhumlikka o ‘ta olmaydi, hatto 
b unday vaziyatni aks ettirish im koni h a m y o ‘q. Hayvon 
yaqqollik, bevosita idrok qilishlikning quli b o l s a , aksincha, 
inson m a v h u m fikrlashning gultojisidir. Inson va hayvon 
o krtasidagi b u boradagi tafovut quvidagilarda mujassam- 
lashadi: a) s h a x sn in g xulq-atvori, faoliyati yaqqollikdan 
m av h u m h o la tg a o 'tish imkoniyatiga ega; b) favquloddagi 
vaziyat m u n o s a b a ti tufayli vujudga kelishi m um k in b o ‘lgan 
oqibatni o l d in d a n payqash layoqati mavjud; d) qiyinchi-

---

liklar u ch ra sa , ularni yengish u c h u n q o 's h im c h a v o s ita la r 
qoMlash, o'zgartirishlar kiritish im k o n i borligi bilan a jra lib
t u ra d i. M a s a l a n , a v to m o b il i s h d a n c h iq s a , inson u n i
sozlaydi, y o m g 'ir yog ‘sa, n a r s a l a r n i panaga oladi, a y b
ish qilib q o 'ysa, him oyalanish y o 'l-y o 'riq la rin i o ‘ylaydi, 
m u a m m o yechimini qidiradi va hokazo. Shaxs favquloddagi 
vaziyatning qurboniga a y la n m ay d i, aksincha u kelajakni 
k o'rab ilishg a qodir, aql-farosati bashorat qilish imkoniyatini 
yaratadi. Inson faoliyat m ah su lin i o ld in d a n payqash, f e ’l- 
a tv o r o q i b a tin i o ld in d a n s e z is h g a q o d i r ekanligi b i l a n
ustuvorlik qiladi. Hayvonlarning a m a liy tafakkuri u l a r n i
yaqqol vaziyatdan bevosita t a ’sirotga b o ‘ysunishini t a q o z o
etadi. Shaxsning m avhum fikrlashga b o ‘lgan qobiliyati u n i 
m uayyan vaziyatga bevosita b o g ‘liqlikdan xalos etadi. I n s o n
bevosita m u h im t a ’sirga ja v o b berish bilan q a n o a tla n ib
qolm ay, balki uni kutayotgan t a ’sirni h am ba rta ra f e tish g a
q u rb i y e ta d iA I n s o n psixikasi b i l a n h a y v o n p s ix ik a s i 
o'rtasidagi birinchi farq shaxsning o 'z i anglagan q a driy atga 
bin o an ongli xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudligidir./ 
N Shaxsning hayvondan ik kinchi farqi — uning m e h n a t
qurollarini yaratish va saqlashga layoqatli ekanligi b o 'l ib ,
u m e h n a t qurollarini o ld in d a n tu zilg an rejaga m u v o fiq
yasaydi va muayyan maqsadni amalga oshirishda foydalanadi, 
keyinchalik uni qayta ishlatish n iyatida asrab, olib q o ' y a d i y
U la rd a n o d a m la r ham korlik d a foy d ala n ad ilar va u l a r n i
hamkorlikdagi faoliyatida yaratadilar. O 'zaro tajriba alm asha- 
dilar, bilim larni boshqalarga ye tkazishadi, u m u m iy vorislik 
tufayli u yana yuksaladi.
\ I n s o n psixikasining h a y v o n n i k i d a n y a n a b ir f a r q i 
shundaki, u ijtimoiy tajribani b o sh q a la rg a uzluksiz ravishda 
y e t k a z i s h i d a aks e t a d i . ' T a j r i b a l a r n i i n s tin k tiv x a t t i -
harakatlar tarzida o'zlashtirish h a m insonga, ham hayvonga 
xosdir, lekin shaxsiy tajribaga k o ‘ra ijtimoiy ta jrib a n in g
ustu v o rligi o d a m n i n g ongli m a v j u d o t sifatida y a n a d a
m u k am m a lla sh u v id a asosiy m a n b a hisoblanadi. S hax sni 
ijtimoiy m u no sa b a t, ijtimoiy tajriba shakllantiradi, m o d d iy
va ma'naviy qurollami egallash natijasida unda yuksak insoniy 
fu nk siya la r (ixtiyoriy xotira, ixtiyoriy d iq q at, m a v h u m

---

tafakkur) vujudga keladi va rivojlana boradi\ Subyekt torno- 
nidan kishilik dunyosida yaratilgan madaniy merosni o ‘zlash- 
tirilishi, ayrim o ‘zgartirishIar kiritilishi lining kamolotida sifat 
jihatidan yuksak bosqichni yuzaga keltiradi. Yuksak funksiyalar, 
nutqiy faoliyatning takom illashuvi, m e h n a tn in g hayotiy 
ehtiyojga aylanishi, ertangi hayot t o ‘g ‘risida m ulohazalar 
tug'ilishi ongning rivojlanishi uchun m u h im imkoniyatlar 
yaratdi. Shu b o is i n s o n va hayvon o ‘rtasidagi tafovut 
tajribaning vorislik fîmksiyasini kasb etishi bilan yakunlanadi. 
Jismoniy va aqliy faoliyat kundalik zaruratga aylanishi sababli 
o n g b e v o s ila n a z o r a t fu n k siy a sin i b a j a r a b o s h la y d i , 
shuningdek, jam iyat, ja m o a , tabiat to ‘g‘risidagi tasawurlarni 
tushunishi, anglash h a m uning tasarmfiga aylanadi.
Borliq voqeliklarini bir tekis in ’ikos ettirish vositasi 
sifatida insonda his-tuyg‘ular rivojlana boshlaydi. Inson bilan 
hayvonot olam i o ‘rtasidagi tafovut h is - tu y g ‘u lar orqali 
n a m o y o n b o l a d i . L ekin atro f-m u h itd ag i o ‘zgarishlarga 
nisbatan befarqlik h a r ikkala toifadagi m avjudotlarda birdck 
hu km surm aydi, y a ’ni tashqi t a ’sirlar ijobiy yoki salbiy 
hissiy q o ‘zg‘atishni vujudga keltiradi. Em otsional holatlar 
ha yvonlarda u s tu v o r o ‘rin egallaydi, u larga o ‘zlarining 
m u n o s a b a t l a r i n i b i ld i r a d i . Biroq h a y v o n l a r d a n farqli 
oMaroq, o d a m o ‘z in i n g yuksak h is-tu y g ‘ulari (axloqiy, 
aqliy, nafosat, p raksik — lazzatlanish) bilan jam iyatga va 
t a b i a tg a n i s b a t a n m u n o s a b a t i n i b i ld i r a d i . J u m l a d a n ,
q u v o n c h , g ‘a m - g ‘ussa, m eh r-m u h a b b a t, achinish, ham - 
dardlik, zavqlanish, faxrlanish, iflixor va boshqalar. Tabiat 
manzaralari, m e h n a t mahsuli, turmush lahzalari, ezgulik, 
a rm o n insonni faollikka undaydi va h a r b ir soniyadan 
maqsadga muvofiq foydalanish xohishlari motiv vazifasini 
bajarishga o'tadi. Yuksak his-tuyg’ular inson xulq-atvorining 
regulatoriga aylanadi. Undagi vijdon, uyat, mas'ullik esa 
qadriyat tariqasida xizmat qiladi. His-tuyg'ularni boshqarish, 
nazorat qilish onglilikni taqozo etadi, ko‘zlangan maqsadni 
amalga oshirishni t a ’minlashga yordam beradi.
A garda p s ix ik a n in g taraqqiyoti biolo g ik evolutsion 
q o n u n la r t a ’siri bilan r o ‘y bergan bo'lsa, inson ongining 
rivojlanishi ijtim o iy -ta rix iy taraqqiyot q o n u n la ri tufayli
44

---

amalga oshgandi. H ayvon bilan o d a m psixikasidagi y a n a bir 
tafovut ularni rivojlanish sh a rt-sh a ro itla rida k o ‘rinadi va 
m u h it, m u n o sa b a t, t a ’s ir o rq a li aks e ta d i. S h a x s la r a ro
m u n o s a b a t g a k i r i s h m a s d a n tu rib , k ish id a y u k s a k h is- 
t u y g ‘u l a r s h a k l l a n m a y d i , y u k s a k p s ix i k f u n k s i y a l a r
rivojlanmaydi, inson shaxsi kam ol top m aydi. O d a m faqat 
i jt im o iy m u h i t d a , s h a x s l a r a r o m u n o s a b a t d a i n s o n i y
fazilatlarni egallab, til, aq l, o n g y o rdam ida k a m o lg a yetadi, 
xolos. Shunga qaram asd an , o n g paydo boMishining biologik 
shart-sharoitlari mavjudligi t o ‘g ‘risida m u lo h a z a yuritish 
m u m k i n . C h u n k i d a s tla b k i ijtim oiy m u n o s a b a t l a r n i n g
biologik shart-sharoiti ibtidoiy ja m o a davridagi t o ‘d a d a n
iborat edi. Shaxsning biologik jih atlarid an tash q a ri u n in g
ijtimoiy omillari h am m avju d b o ‘lib, u m u ay y a n m a 'n o d a
ijtimoiy m unosabatlar mahsulidir. Bunga ijtimoiy m u h itd a n
tash q arida (o‘rm on d a) shakllangan inson farz a n d la rin in g
qiyofasi yaqqol misoldir.
M uhitdagi kcskin halokatli o ‘zgarishtar tufayli inson 
0
‘zining m oddiy chtiyojini qondirish m a q s a d id a m e h n a t 
fao liy atin i k a sh f etdi va u ijtim oiy m u n o s a b a t l a r n i n g
rivo jlanish iga, t u r m u s h s h a r t - s h a r o it i y a x s h il a n is h ig a , 
ong n in g takomillashuviga, fikr alm ashish, a x b o ro t uzatish 
imkoniyatining tug'ilishiga olib keldi. Tartibsiz to 'd a la rd a n
kishilik jamiyati paydo b o l g u n g a qadar bir q a n c h a davrlar 
o 'td i, odam ning q o ‘li m o ‘jizak or ish qurollarini yasaydi- 
gan, ularni takomillashtiradigan, kcyinchalik foydalanishi 
u c h u n asraydigan ongli m avjudotga o ‘sib o ‘tdi. M e h n a t 
faoliyatida odam ning ongi aks ettirishning yuksak shaklini 
egalladi, faoliyatning o b y e k tiv xususiyatlarini fa rq lash , 
ularni m aqsadga m uvofiqlashtirish tufayli a t r o f - m u h i t n i
o'zgailirish, unga t a ’sir o'tk azish qudrati, qobiliyati, layo- 
qati vujudga kela boshladi. U faqat qurollardan m uvaqqat 
foydalanishdan voz kechib, avlodlarga qoldirish, asrashni 
o n g ta'sirid a r o lyobga c h iq a r a bordi, b u n in g natijasida 
insonning har xil shakldagi faoliyati ongli faoliyatga aylandi, 
o 'z a ro munosabatlar m az m u n i, k o ‘lami kengaya boshladi, 
shaxsiy m ehnat ulushi j a m o a ehtiyojini q o n d irish n in g asosiy 
manbayiga aylandi. Tabiatga t a ’sir o'tkazish, uni o ‘zgartirish
45

---

t o kg ‘risidagi m aqsad o ‘z funksiyasini o ‘zgartirdi, q o l esa 
yan g iliklar yaratish quroliga, sezish, payqash, paypaslash, 
his etish organi vazifasini bajarishga o ‘tdi.
Kishilik jamiyatida m e h n a t faoliyatining takomillashuvi, 
shaxslararo m u nosab at yangi shakllarining paydo boMishi 
til v a n u tq n i vujudga keltirdi, ularning barchasini maqsadga 
m uv o fiq am alga oshirishni t a ’minlovchi ong jadal s u r ’atlar 
b ilan rivojlandi. O ng faqat faoliyat, xulq-atvor, m u o m a la , 
h i s - t u y g bu la r regulatori e m a s , balki yakkahol shaxsning 
ijtim oiy psixologik xususiyatlarini t o 'g ‘ri amalga oshishining 
asosiy m anbayi rolini bajara boshladi.
S h u nd ay qilib, insonning ongi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
m ahsuli bo'lishi bilan birga, u m ehnat faoliyatida, ijtimoiy 
tajribani o'zlashtirishda, hamkorlikdagi o 'z a ro ta ’sirda, ta- 
biatga, jam iyatga m un osab atlar mohiyatida m ukam m al rivoj 
topdi. Buning mahsuli va shakli sifatida individual, guruhiy, 
etnik (milliy), ijtimoiy ong nam oyon boMgan h a m d a ular 
taraq q iyo t tufayli o ‘zining yangi bosqichlariga o'sib o'tg an, 
keyinchalik fan, texnika yaralishiga puxta zamin hozirlagan.