O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
|
M = V/n
— o ‘rtacha arifmetik qiymatni topish uchun ishlatiladi. Bu yerd a , M — yig‘indi, V — variatsion m iqdor, n — s in a lu v c h ila r m iqdori yoki ob y e ktlarning sa n o g ‘ini bil- diradi. 2. G = C/n — I formulasi son qatoridagi o ‘rta kvadrat o g ‘ishni hiso b lash da yoki sta n d a rt o g ‘ishni a n iq la sh d a ishlatiladi. Bu yerda, a — „sigm a“ kvadrat og‘ish, C — disper- siya, — miqdor. 3. C = (v -m ) — m iq d o rlar tarqoqligini aniqlash u c h u n q o i la n il a d i. Bu yerda, b a 'z a n u ,,S“ — dispersiya deb ataladi. Psixologik tajribalarda o lin g a n m iq d o rn in g va q o 'lla - nilgan m etod larn ing ishonchlilik darajasini aniqlash u c h u n Sty u d cnt m ez o n id a n foydalanish m u m k in : t - X — X . Bu yerda, / — ishonchlilik belgisi, X— son qatoridagi yuqori ball, X — o ‘rtacha arifm e tik m iq d o r, G — kvadrat og ‘ish alom ati. Psixologik tajribalarda M yo rd o k n in g ko'chish foizlarini aniqlovchi formulasi: £ — C f£ — C-100 q o ‘llaniladi va u sinaluvchilarning to ‘g‘ri va n o to ‘g ‘ri javoblarini hisoblashga xizmat qiladi. Ikkala miqdorning nisbati birining ikkinchi- sidan qanchalik darajada yuksaklikka ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu y e r d a , ,,S “ — n a z o r a t , „ E “ — e k s p e r i m e n ta l guruhni anglatadi. T a fa k k u rn in g s o 'z -m a n tiq tejam k o rlig i xususiyatini aniqlashda quyidagi formula q o l l a n i l a d i (Z .I.K a lm ik o v a tadqiqotlarida). T C T = R / R ; ER — sinaluvchilar topshiriq- ni bajargani u c h u n oigan b a ila r yig'ind isi; ER — s i n a lu v c h ila r m ak sim a l d a ra jad a b a i l a r t o lplashi m u m k i n b o ‘lgan imkoniyatlar. T o p s h iriq n in g yechim i besh balli shkala bilan o lch a n a d i. T o‘g‘ri yechganiga „5“ ball, to ‘g ‘riga yaqiniga „ 3 “ ball, notolg‘ri yechganiga esa „0“ ball q o ‘yiladi. Y uqorid agi statistik m e t o d l a r tajrib a la rd a n o lin g a n q iy m a tla rn in g ishonchlilik d a ra jasin i aniqlashda fo y d a - laniladi. Lekin bun g a o ‘x sh ash m e to d la r n in g m iq d o r i h ad d an tashqari k o ‘pdir. Biz u la r n in g eng soddalarigagina to 'x ta ld ik , xolos. T o 'p la n g a n m ateriallarning psixologik jih a td a n sifat tahlili m etodi um u m iy psixologiya u c h u n alohida ah a m iy a t kasb etadi. Aniqlovchi, tarkib to p tiru v c h i, tarbiyalovchi, tekshiruvchi tajribalarda olingan h a r xil shakldagi, k o ‘l a m - dagi, m az m u n d a g i m a ’lu m o tla r turli prinsip, pozitsiya, k om pleks va yaxlit (sistemali) y on d a sh ish g a a s oslangan holda s o ‘z — m antiq yordami bilan sifat tahlili o ‘tkaziladi. Barcha fikr va niulohazalar ish o n c h li o m iliar orqali d a lil- lanib, p sixologik q o n u n iy a t, q o n u n , xususiyat, x o s s a , holat, taraqqiyot, kamolot q a n d a y o ‘ziga xosliklarga e g a ekanligi isbotlanadi. Material a lo h i d a guru hlar va t u r k u m - 39 larga ajratiladi, s h u n in g d e k , psixologik voqelikning boshqa jihatlari bilan uzviy, sababiy b o gliqligi, m urakkab ichki m unosabati b a y o n qilinad i, sin aluv ch ilar esa m uayyan guruhlarga ajratiladi h a m d a tadqiqot yuzasidan yakuniy xulosa chiqariladi. Ilmiy ta d q iq o t m etodlarining t o ‘rtinchi guruhi sharh- lash deb atalib, g e n e tik va donalash m etodlaridan iboratdir. Tadqiqot da v o m id a to'plangan m a ’lum otlar genetik metodi y ord am id a yaxlit h o ld a maqsadga m uvofiq y o ‘nalishda s h a rh la n ad i. M a z k u r m e to d d a n f o y d a la n is h d a n asosiy maqsad — a w a lo sinaluvchida shaxsga oid yangitdan vujudga kelgan fazilatlarning shakllanishi h a m d a bilish jarayonlari o ‘zgarishiga, tajriba natijalariga asoslangan holda t a ’rif va tasn if berishdir. S h u n in g d e k , inson ruhiyatida yangitdan vujudga kelayotgan shaxs fazilati va xususiyatining na m o - yon b o ‘lish d avri, bosqichi hamda b a ’zi bir mashaqqatli d a q iq a g a , l a h z a g a , s a n a g a q o ‘s h i m c h a s h a r h b erish hamdir. G e n e tik m e t o d d a shaxs ruhiyatidagi o ‘zgarishlar bilan taraqqiyot bosqichi o ‘rtasidagi „vertikal“ y o ‘nalishdagi aloqa manbayi a n iqlanadi. Donalash metodi y o rd am ida tadqiqot obyektiga kirgan shaxs psixikasiga a lo q a d o r barcha o ‘z- garishlar, o ‘ziga xoslik, o'zaro b o g liq lik va o ‘zaro t a ’sir, izchillik, uyg‘u n lik o'rtasidagi „gorizo n tal“ yo'nalishdagi munosabat o ‘rganiladi. Jumladan, boshqa o d a m la r nutqini idrok qilish u c h u n sezgi, idrok, xotira, tafakkur jaray on - larining bir davrda birga qatnashishi bunga yorqin misoldir. M a zk ur j a r a y o n d a h a r qaysi bilish ja ra y o n in in g ulushi d o n a la n a d i yoki u n i n g ahamiyati a lo h id a t a ’kidlanadi, ularning o ‘zaro bogMiqligi asoslab beriladi. Lekin tajrib a d a t o ‘plangan m a ’lum o tlarni sharhlash u c h u n yuqoridagi m etodlarn in g o ‘zi yetarli emas. Shuning u c h u n ushbu uzilishga ch ek q o ‘yish m aqsadida yig'ilgan material maxsus bosqichlarga ajratib sharhlanadi. Tadqiqot- ning birinchi tayyo rlo v bosqichida k ashf qilinishi lozim b o ‘lgan psixologik q o n u n to ‘g‘risidagi ta x m in , gipoteza, faraz tahlil qilinadi. T adqiqotning ikkinchi bosqichida — tajriba o 'tk a z is h p rinsipi, sharoiti, obyektiv va subyektiv 40 omillarga d o ir m u lo haza yuritiladi. U c h i n c h i bosqichda esa olingan natijalarni qayta ishlash n a z a r d a tutiladi va u, o ‘z n avbatida, t o ‘rtta darajadan tash k il topadi. Bunda: a) material b irlam chi tahlil qilinadi; a lo h id a olingan yoki topilgan om il, a lo m a t, ko‘rsatkich, xususiyat sharhlanadi; b) tahlil q ilin g a n m aterial bilan t a d q i q o t gipotezasiga alohida sharh beriladi; d) ikkilamchi tahlil qilishda barqaror, h u k m ro n d a lilla r ajratiladi; e) ik k ila m c h i sinte z d a esa psixologik q o n u n iy a t, topilgan dalil, o m il, tadqiqot gipo- tezasi o ‘z a ro birlashtirilib, m ax sus x u lo s a c hiq ariladi. T o ‘rtinchi b o s q ic h sharhlash d e b a ta l ib , h a r bir fakt, alom at, k o ‘rsatkich, xossa psixologik j i h a t d a n s o ‘z m antiq orqali tahlil qilinadi. Barcha ilm iy -a m a liy m u lohazalar dalillanadi, h e c h bir shubhaga, e ’tiro zlarg a o ‘rin qoldiril- maydi. Oxiri tad qiqotga yakun yasaladi, zaruriy xulosalar chiqariladi, am aliy tavsiyalar beriladi, o krganilishi lozim b o l g a n m u a m m o n in g ahamiyati, lining istiqboli t o ‘g ‘risida m aslahatlar, tavsiyalar beriladi. Tekshirish uchun savollar 1. Psixologiyaning qanday sohalari m avjud? 2. U m u m iy psixologiya sohasiga tavsif bering. 3. Psixologiyaning qanday prinsiplari b o r? 4. Psixologiya q anday ilmiy tadqiqot m etodlariga ega? 5. E ksp erim en t nictodi nima? Inson psixikasi bilan yuksak d a r a ja d a tashkil topgan hayvon psixikasi o 'rta s id a katta farq b o r. H ayvon o ‘z to'dasidagilarga favquloddagi vaziyat b ilan bog'liq b o l g a n hodisalar h a q id a ,,o ‘z tili“ da xabar b erishi odatiy hodisa. O dam hayvonlardan farqli oMaroq, n u tq vositasida o ‘z qa- I I I b o b O N G N I N G P S I X O L O G I K T A V S IF I Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|