O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- — com pensate o ‘rnini bosishi, m uvofiqlashtirish
X I
b o b Q O B I L I Y A T L A R Q ob iliy atlar t o ‘g‘risida tu sh u n ch a Xaridor tovarlarni ko‘zdan kechirayotib, bir m a to d a n ta y y o r la n g a n b ir xil to v a rg a h a r xil b a h o b e r a d i , b ir tikuvchini maqtaydi, ikkinchisiga e ’tiroz bildiradi. Sh un ing - dek, ularga b a ’zi tavsiyalarni ham beradi, tashqi ko'rinishi bejirim b o llishi, chidamliligi oshishi to ‘g‘risida m u lohazalar yuritadi, ya'ni ulardan biri xaridorni qoniqtiradi, ikkinchisi esa ijobiy b ah o olmaydi ha m . T alab alar h a r xil turdagi tanlovlarda, olimpiada va universiadada ishtirok etadilar, ulardan bittasi muvaffaqiyatga erishadi, hatto g ‘olib!ikni h am q o ‘lga kiritadi. Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib k o ‘rish o rq a lig in a ta l a b a n i n g b ilim d a ra ja s i, q o b iliy a t k o ‘rsatkichi, muvaffaqiyat mexanizm i, m alaka yoki ko ‘nik- rnalar barqarorligi yuzasidan bir fikrga kelish m um kin . Qobiliyatlar t o ‘g ‘risida u m u m iy tu s h u n c h a n i vujudga keltirish u c h u n ularga alo qado r omillar, tark ib la r b o ‘yicha ayrim m a ’Iumotlar keltirish m aqsadga muvofiq: a) q o b i liy a tla r s h a x sn in g p six o lo gik x u s u s iy a tla r i e k a n li g in i ; b) m azku r xususiyatlarga bilim, k o ‘nikma, m ala k a orttirish bilan erishilishi m um kinligini; d ) u s h b u xususiyatlarning o ‘zi bilim, ko‘n ik m a v a malakalarga taalluqli emasligini aytish kifoya. Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan kelib chiqiladigan bo'lsa, tovarga berilgan baho, tanlovlardagi muvaffaqiyatli yoki m uvaffaqiyatsiz d e g a n jih a tn i n g is h t i r o k e tis h ig a asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan q a t ’iy qarorga kelish m um kin. Psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, oliy t a ’lim jarayonida o kzlashtirish k o ‘rsatkichi b o ky icha „ o 'r t a m i y o n a “ talaba k eyinchalik bo rib ijobiy t o m o n g a o ‘zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi, hatto mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini k o ‘rsatishi ha m m u m k in . T a ’lim va ijtimoiy tu rm u s h d a uquvsiz, „ yaroqsiz“ deb baholangan insonlar keyinchalik b iro n - b ir s o h a n in g yetakchi mutaxassisi sifatida elga tanilishi, y u q o ri lavo- zimlarni egallashi, tadbirkor shaxs sifatida k a m o l topishi hodisasi tajribada k o ‘p uchraydi. S huning u c h u n bilim, k o ‘n ik m a va malakalarni egallash jarayonida qobiliyatlar n a m o y o n b o ‘lsa-d a, lekin u la r faqat bilim , k o ‘n ik m a , malakalarga bevosita taalluqii emas, shu bois, ular bir-biri bilan o ‘zaro m unosabat va nuqtayi nazardan tahlil qilinganda q obiliyatlar bilan bilimlar, qobiliyatlar bilan k o ‘nikm alar m ohiyat, m aznuin, m a ’no jihatidan bir-biridan farqlanadi. U sh b u psixologik hodisa obrazli qilib aytilganda, bilim, k o ‘n i k m a , m a la k a la rn i m a s h q qilish o rqali eg a llan sa , q o b i l i y a t l a r s h a x s n in g ru h iy o la m id a g i hali r o ‘yobga ch iqm ag an imkoniyatlaridir. Masalan, o'quvchining o ‘qishga kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun imkoniyat tarzida gavdalansa (uning intilishi, obyektiv va subyektiv m u h it, salomatligi va boshqalar), shaxsning qobiliyatlar! kasbiy b ilim , ko ‘n ik m a v a m alak alarn i egallash u c h u n im k o n iy a ti sifatida n a m o y o n b o ‘ladi. Kasbiy b ilim va k o ‘n ik m alar egallandimi yoki y o ‘qmi, imkoniyat ro ‘yobga c h iq d im i yoki ushalm agan orzu sifatida qolib ketdimi — bulam in g barchasi ko'pgina omillar va sharoitlarga bogliqdir. M asalan, atrof-muhitdagi odam lar (oila, maktab, m ehnat jam o a si a ’zolari, jamoatchilik) shaxsning u yoki bu bilim h a m d a k o ‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni tashkil qilish va m ustahkam lashga m as’uliyat his qilishi kabilar imkoniyatni ro‘yobga chiqarishning, uni voqelikka aylantirishning kafolatidir. Psixoiogiya metodologik asosining k o ‘rsatishicha, qobiliyatlar imkoniyatlar tizimidan tashkil to pg an b o ‘lib, u yoki bu faoliyatida zaruriy m ahorat darajasi hisobianadi. Masalan, insonda nam oyon bo'layotgan tasviriy sa n ’at qobiliyati uning rassom sifatida shakllanishiga kafolat bera olmaydi. Rassomlikni cgallashi uch u n maxsus ta'lim olishi, tabiatga o ‘zgacha munosabati, idrok qilish xayoloti, s h a x s i y f a z ila ti, s a lo m a tl ig i , m a t o la r , m o ‘y q a la m la r , b o ‘yoqlar, moslama asboblar va boshqalar muhayyo bo lish i lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari ta ’kidlab o ktilgan vositalar h a m d a shart-sharoitlar b o ‘lmasa, ilk ko‘rinishidayoq so'na borishi m um kin. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday hodisalar son-sanoqsiz b o l i b o ‘tganligi hech kimga sir emas. 180 Psixologiya fani bilim, k o 'n ik m a va m ala k ala rn i qobi- liyatlar bilan faoliyatning m u h im jabhalari ekanligini uqtirsa- da, aynan bir narsa ekanligini rad etdi, a m m o u la m in g birligini e ’tiro f qiladi. S h u n in g u c h u n q ob iliy atlar faqat faoliyatda rokyobga chiqadi, lekin aynan shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi amri m ahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks etadi, xolos. Agar shaxs rasm solishga hali o ‘rg an m a g an b o ‘lsa, mabodo u tasviriy faoliyatning malakalarini uddalay olmasa, uning tasviriy s a n ’atga qobiliyati t o ‘g ‘risida gap b o lis h i ham m um kin emas. Bularning barchasi b o ‘lg‘usi r a s s o m n in g ish u s lu b i, u s u lla ri, rang m u n o s a b a t l a r i n i qanchalik tez va oson o ‘zlashtirishida h a m d a borliqdagi g o ‘zallikni idrok qilish, t a s a w u r etishida yuzaga keladi. 0 ‘quvchida kasbiy bilim, k o 'nikm a va m alakalar tizimi, u la rn in g barqarorligi, s h a k lla n g an shaxsiy ish uslublari m a v ju d e m a slig ig a a s o s l a n ib , u la rn i j i d d i y t e k s h i r i b , k o'rm a sd a n turib, shoshilinch tarzda u n d a qo biliyatlar y o 'q dcgan xulosa chiqarish o 'q itu v c h in in g q o ‘pol psixologik nuqsoni hisoblanadi. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlar- nin g atrofdagi o d a m l a r t o m o n i d a n ta n o l in m a g a n l ig i , keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli j a h o n d a s h o n - shuhrat qozonishga m u sh a rra f bo'lgan j u d a k o ‘p a llo m a la r- ning nomi m a ’lum. M asalan, nisbiylik nazariyasi asoschisi Albert E ynshteyn, yangi g e o m e triy a y o ‘nalishi a s o s c h i si N ikolay Lobachevskiy sh u la r jum lasidandir. Qobiliyatlar bilim, ko‘n ik m a va m alak alard agina aks etm aydi, balki ularni egallash dinamikasi d a v o m id a n a m o - yon boMadi. Faoliyat u c h u n za ru r b o ‘lgan bilim va k o ‘nik- malarni o ‘zlashtirish ja ra y o n id a yuzaga c h iq a d ig an farqlar qobiliyatlar to'g'risida m u lo h a z a yuritish im k o n in i beradi. D e m a k , shaxs f a o liy a tin in g m u v affaq iy a tli a m a l g a oshirish sharti hisoblangan, bilim k o ‘nikm a va m ala k ala rn i egallash dinamikasida yuzaga keladigan farqlarda n a m o y o n boMadigan individual psix o lo gik xususiyat q o b i l i y a t l a r d ey iladi. U s h b u xusu siy a tn i a n iq la s h u c h u n b a 'z i b ir om illarn i tahlil qilish m aq s a d g a muvofiq: a) s h a x s n i n g m u ay y a n sifatlari yig‘indisi belgilangan v a q t o r a l i g 'i d a egallagan faoliyati talablariga javob bersa, u n d a m a z k u r faoliyatga qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda faoliyat talabiga javob b e ra olmasa, psixologik sifatlar, y a ’ni qobiliyatlar mavjud emasdir. Lekin bu muayyan xususiyatga ega shaxs k o ‘nikma va m alakalarni egallay olmaydi, degan m a ’n o anglatmaydi, b iroq ularni egallash vaqti c h o ‘zilib ketadi, xolos. S h u n d a y qilib, qobiliyatlar individual psixologik xusu- siyatlar b o ‘la oigani u c h u n : a) ularni shaxslarning mavjud b o s h q a xususiyatlariga, aqliy sifatlariga, xotira xislatlariga, x a ra k te r fazilatlariga, hissiy kechinmalariga va boshqalarga q a ra m a -q a rs h i q o ‘yish m u m k in emas; b) shuningdek, qo- biliyatlarni shaxsning m a z k u r xususiyatlari bilan bir qator- ga q o ‘yish, ularni ayniylashtirish ham n u q s o n la m i kel- tirib chiqaradi. T a ’kidlash joizki, fikr bildirilgan sifatlardan b a ’zi biri yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob bera olsa yoki u l a r t a ’sirida vujudga kelsa, u holda shaxsning m a z k u r individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb atash m u m k i n b o ‘ladi. Q obiliyatlarning sifat va m iqdor tavsifi Psixologiyada qobiliyatlar individual psixologik xusu- s iy a tla r sifatida t a ’riflanad i, a m m o bulling asosida bir i n s o n n i n g boshqa i n s o n d a n farqlab turadigan xislatlari, fazilatlari yotadi. S h u n in g u c h u n h a r bir shaxsdan bir xil natija, b ir xil sifat kutish m um k in emas, chunki insonlar o ‘z qobiliyatlariga kolra bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin, u la r o ‘rtasidagi farqlar sifat va m iqd or j ih a t d a n bir talay b o l i s h i m um kin. Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual psixologik xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatining majburiy shaiti sifatida xizmat qilishini anglatadi. U larn in g m iqd o r tavsifi esa faoliyatga q o ‘yiladigan talablarni shaxs qay y o ‘sinda bajarish imko- niyati mavjudligini bildiradi, y a ’ni m azkur inson b o s h q a larga q arag and a m alaka, bilimlardan n e c h o g liq tez, yengil, puxta foydalana oladi. Q o b i l i y a t n i n g x u s u s iy a tla r in i sifat j i h a t d a n ta lq in q ilg a n da , shu narsa m a ’lum b o la d ik i, qobiliyat birinchi- 182 d a n , m aqsadga turlicha yoMlar orqali erishishga i m k o n beruvchi ,, 0 ‘zgaruvchan m i q d o r “ to 'plam i sifatida, ik k in - c h id a n , faoliyatning m uvaffaqiyatini t a ’m inlovchi s h a x s- ning individual psixologik xislatlarining m urakkab m a jm u a s i k o ‘rinishida gavdalanadi. M a s a la n , fakultet d e k a n a t i va 0 ‘qituvchilarjam oasi yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega deyilgan. IV kurs boshlig‘i („ o q s o q o li“ ) M a h k a m d a m a n a b u n d a y psixologik xususiyatlar m ajmuasini k o ‘rish m u m - kin, c h u n o n c h i, ta s h a b b u s k o rlik , tala b c h a n lik , m e h r i - bonlik, e ’tiborlilik, kuzatuvchanlik, tengdoshlarini tash xis qila olish lik, k a s h fiy o tc h ilik , jav o b g a rlik , h a m d a r d l i k , jozibadorlik, hamkorlik, sam im iylik, hissiy yaqinlik v a shu kabilar. M ahkam ning qobiiiyatini boshqa tashkilotchilarniki bilan qiyoslanganda uning qobiliyati koMami keng, negizi chuqurligi bilan boshqalarnikidan sifat jihatdan h a m ajralib turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshlig'i ( „ o q s o q o li“ ) A d h a m d a tashkilotchilik, uddaburonlik fazilatlari b o r, lekin faoliyatni amalga oshirishda o ‘zgalarga ta ’sir ko‘rsatish- d a m u tlaqo boshqa om illarga asoslanadi. S h un ing u c h u n un ing tashkilotchilik qobiliyati b o sh q a psixologik xislatlar m ajmuasini tashkil qiladi, c h u n o n c h i, zaiflarga s hafqatsiz- lik, ja m o a a’zolariga tazyiq o'tkazishlik, amalparastlik, m a q - tanchoqlik va boshqalar. Keltirilgan misollardan k o ‘rinib turibdiki, u yoki bu faoliyatni amalga oshirishda o ‘zaro o'xshash yoki b ir-biridan farqlanuvchi turlicha q o biliyatlar turkum i ishtirok etishi m u m k i n c k a n . Bu p s ix o l o g i k h o d is a t a h l i l i d a s h a x s qobiliyatlarining m uhim jab h a lari yaqqol ko‘zga ta s h la n a d i, ju m la d a n , shaxsdagi bir xislatning o 'rn in i boshqasi bosishi (lo tin c h a — com pensate o ‘rnini bosishi, m uvofiqlashtirish m a ’nosini bildiradi) vujudga kcladi, buning u c h u n inson o lz ustida sabr-toqat, c h id a m bilan m ehnat qilsagina yu k sa k k o ‘rsatkichlarga crisha olishi m um kin . Shaxsning qobiliyatida m avjud b o ‘lgan o 'rn in i bosishlik im k o n iy a ti k o Lrish va e s h i t i s h d a n m a h r u m i n s o n l a r n i maxsus o ‘qitish orqali r o ‘y o b g a chiqariladi. H a y o t d a k o ‘r m usiqachi, artist, shoir, rasso m , m uhandis va b o s h q a shu kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi m a ’lum. H a tto eshitish 183 qobiliyati past yoki u m u m a n yo'qligi ham kasbiy musiqaviy qobiliyatning rivojlanishiga jiddiy xalaqit bcrmasligi ham m um kin. Bu psixologik hodisa (birqobiliyatni boshqa qobiliyat yordam i bilan o'stirish, y a ’ni o ‘rnini bosishlik xususiyati) h a r bir shaxs u c h u n kasb tanlash va yangi kasb tanlash (ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash ishtiyoqi) sohasida mislsiz keng koMamdagi im koniyatlarni o c h a d i. U shbu voqelikni tasdiqlovchi q a to r misollar mavjud. C h un o n c h i, o'qituvchi bir davrning o 'z id a usta duradgor, m o h ir tikuvchi b o ‘lgani; yirik alloma, yirik san’atkor, yetuk sportchi bo lgan i h a m uchrab turadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turm ushning turli soha vajabhalarida o ‘z o'rnini topa oladilar hamda yuksak yutuqlarga erishadilar. Bir necha faoliyat turida bemalol muvaffaqiyat qozonishlari ham mumkin. Qobiliyatlarning m iq d o riy tavsifi va ularni o ‘lchash m u a m m o s i psixologiya fan id a o ‘ziga xos rivojlanish tarixiga ega. H o z ird a fa n n in g m u m t o z psixologlariga aylangan S p irm e n , Perm en Kettell va boshqalar XIX asrning oxiri v a XX asrning boshlaridan muayyan ixtisoslar u c h u n kasb ta n la s h n i ilmiy asosda y o l g a q o ‘yish zaruriyatidan kelib c h iq a d ig an talablar o stid a o 'q u v yurtlarida saboq olayotgan s h a x sla rn in g qobiliyati darajasini aniqlashga kirishdilar. U la rn in g taxm inlaricha, insonning lavozimiga loyiqligini, u n i n g m e h n a t fa o liy atig a layoqatini, s h u n in g d e k , oliy o 'q u v yurtlariga, harb iy xizmatga, rahbarlik martabasini egallashga qobiliyatlarini aniqiash imkoniyati mavjud ekan. O ltgan asrda qobiliyatlarni o'lchash usuli, m ezoni sifatida aqliy iste’dod testlari ishlab chiqildi. Bu testlardan A Q S H , Buyuk Britaniya kabi m a m la k a tla r d a o ‘quvchilarni saralash, h a r b i y xizm atg a z o b itla r n i tanlash, ishlab c h iq a r is h d a rahbarlik lavozimiga tavsiya qilishda foydalanildi. Hatto Buyuk Britaniyada universitetga kirish huquqini beruvchi test sinovi tizim i h a m yaratildi. B u n d a „Aqliy iste'dod“ testlari ball yoki o c h k o la r bilan b a h o la n ib , yechimga sarflangan vaqtni h iso b g a o lib , natijalar yig‘indi holiga keltirilaredi. Masalan, Buyuk Britaniya m aktablarida 11 yoshli o ‘smirga beriladigan te s t k o ‘rinishi q u y id ag ic h a: „P y otr Jeym sga q a ra g a n d a b a la n d ro q , Edvard Pyo trd a n pastroq. Kim h a m m a d an ko'ra 184 b a la n d ro q ? “ va tanlagan ja v o b n in g tagiga chizib q o ‘yish tala b q ilin adi: 1) Pyotr, 2) E d v a r d ; 3) Jeym s; 4) „ a y t a o lm a y m a n “ . Sinaluvchi tcstlarda berilgan beshta s o ‘z d a n boshqa s o 'z la r yozilganini ta n la b olishi kerak: 1) qizil, yashil, k o ‘k, h o l , sariq; 2 ) y o k i , a m m o , ag ar, h o z i r , garchi va shu kabilar. Testlarning murakkabligi ortib b o rish tam oyili b o 'y ic h a „Testlar b a ta re y a s i“ tizimi yaratiladi. Tcstlar tuzilishi b o ‘yicha faqat s o ‘zlardan iborat b o ‘lm ay, balk i t u r l i c h a m a 'n o g a e g a „ l a b i r i n t l a r “ ( y u n o n c h a Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling