O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

labyrinthos — chigal holat, m urakkab, chalkash m a ’nosini 
bildiradi) b o l g a n „ b o s h q o tirm a “ va shunga o ‘x sh a sh la r 
harn kiritilishi mumkin.
O d a td a , sinaluvchilar „ T e s tla r batareyasi“ ni b a ja rib
b o lg an la rid a n so‘ng natijalar hisoblab chiqiladi. Ularda „ a q -
liy iste'dod koefTitsiyenti“ (inglizcha intellectual quotient — 
O Q s o ‘z id a n olingan) a n iq la n a d i. Misol u c h u n , 11, 5 
yoshli o 'q u v c h i t o lplagan ballarin in g o 'r ta c h a yig‘indisi 120 
g a te n g b o l is h i lozim. Bunda 120 ball to ‘plagan h a r q a n d a y
sinaluvchi 11,5 yoshida „aql y o s h i“ ga egadir. Shu y o ‘s in d a
„aqliy iste'dod koefTitsiyenti“ hisoblab chiqiladi:
Sinaluvchining aqliy iste’d o d i koeffitsiyenti
} Q =  aql yoshi X 100 
sinaluvchining h aq iq iy yoshi
M a b o d o test sinovda 11, 5 va 14 yoshli o ‘sm irlar 120 
ochk o to 'p la g a n boMsalar, u h o ld a sinaluvchilarning „a q l 
yoshi“ 11, 5 g a tenglashtirilsa, quyidagi holat yuzaga keladi:
IQ birinchi sinaluvchi =
ioo = m $
10,5
IQ ikkinchi sinaluvchi =
= 82,1
14
M a z k u r y o'nalish n a m o y a n d a la r in in g e ’t i r o f e t i s h -
laricha, „aqliy iste’dod koefTitsiyenti“ q a n d a y d i r o ‘z g a rm a s
m ezon sifatida „umum iy in te lle k tn i“ (inglizcha — gen eral 
intelligence) ro‘yobga chiqarish imkoniyatiga egadir. S h u n i
ta'kidlash joizki. „aqliy iste'dod koefTitsiyenti“ nazariyasida

---

b a h s li j a b h a l a r m a v j u d k i m , b u n d a s h a x s n i n g a q liy
qobiliyatlari emas, balki lining bilim va malakalari namoyon 
b o ‘ladi. Rus psixologi L.S.Vigotskiy yuqoridagi nazariyaga 
o ‘z mulohazalarini bildirgan holda ikki bosqich, ya'ni „eng 
yaqin taraqqiyot z o n a s i“ , „aktual faoliyat zonasi“ orqali 
qobiliyatni to ‘g‘ri aniqlash mumkinligini ko‘rsatib bergan edi.
Hozirda q o ‘llanayotgan test sinovlari o ‘tmishdoshlar- 
nikidan k o ‘p j ih a td a n farq qilsa-da, a m m o ko ‘p hollarda 
x o tir a m a h s u l la r in i o c h is h g a xizm at q i l a d i- y u , ijodiy 
tafakkur natijalari esa d iqqat markazidan c h e td a qolib ketish 
hollari uchraydi.
Q obiliyatlarning tuzilishi
Shaxs eg a llash i s h a r t hisob lan g an fao liy at, u xoh 
t a ’lim, xoh m e h n a t, xoh o ‘yin, xoh sport boMsin, undan 
q a t ’i nazar u n in g bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, 
hissiy-irodaviy jab h a la rig a , sen som o to r sohasiga, xarak- 
terologik xususiy atlariga m uayyan tala b la r q o ‘yiladi va 
ularning birgalikdagi s a ’y-harakati tufayli muvaffaqiyatlarga 
erishadi. Psixologik m a'lum otlarga qaraganda, insondagi 
yuksak k o ‘rsatkich sifati harchand ustuvor boMmasin, u 
talablarni q o n d irish imkoniyatiga ega b o l m a y d i . Ayrim 
hollarda alohida n a m o y o n b o l g a n psixik xususiyat fao- 
liyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini t a ’minlay 
oladi va u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan 
barobar kuch sifatida vujudga kcladi, degan faraz o ‘zini 
o q l a m a y d i. S h u n i n g u c h u n qobi 1 i y a tla r n i m u r a k k a b
tuzilishga cga b o l g a n psixik sifatlarning m ajm uasidir deyish 
o ‘ri nlidir.
Qobiliyatlar sifatida r o ‘yobga chiqadigan psixik xislatlar 
majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan 
belgilanganligi tufayli h a r qaysi turdagi faoliyatlar uchun 
o ‘ziga xos tarzda q o ‘yilishi turgan gap. Buning u c h u n ayrim 
misollarni tahlil qilib k o ‘ramiz:
l ) m a te m a t ik qobiliyat bular: m atcm atik materiallarni 
um um lashtirish, m u lo h a z a yuritish jarayonini qisqartirish.

---

m ate m a tik ish-amallarni ka m a y tirish , masalani idrok qilish 
bilan natija o'rtasid a aloqa o ‘rn atish , t o ‘g‘ri va teskari fikr 
yuritishdan yengil o ‘tishiik, m as a la yechishda fikr y u ritis h - 
ning cpchilligi kabilardir;
2) 
a dabiy qobiliyat bular: na fo sa t hislarining y u k s a k
taraqqiyot darajasi, xotirada y o rq in k o ‘rgazmali obrazlarning 
jonliligi, „til zeh ni“ , behisob x ayolot, ruhiyatga qiziq u v - 
chanlik, o ‘zi ifodalashga intiluvchanlik va boshqalardir. S a n a b
k o ‘rsa tilg a n qob iliyatlar t a r k i b i d a n k o 'r in i b t u r i b d i k i ,
m ate m a tik va adabiy qobiliyatlar o 'z a r o bir-biriga o ‘x s h a -
m agan talablari bilan farqlanadi. B u n da n shunday x u lo sa
c h i q a r i s h m u m k i n k i , p e d a g o g i k , m u s iq a v iy , t e x n i k ,
konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va shunga o'xshash q o b i -
liyatlarning tuzilishi maxsus xususiyatga ega boMib, u k asb iy 
a ham iyat kasb etishi ham m u m k in .
Yaqqol qobiliyatlar tuzilishini tashkil qiluvchi s h a x s- 
ning xislatlari, fazilatlari orasida m a ’lum turkumi yetakchilik 
qilsa, ayrim lari yordam chi vazifani bajaradi. M a 'lu n ik i, 
pedagogik qobiliyatlar tuzilishida yetakchi xislatlar sifa tida
pedagogik o d o b , bolalarni sevish, o ‘quvchilar ja m o a s in i
tashkil qilish va uni b o shq arish, k uzatuvchanlik, t a l a b -
c h a n lik , bilim larga c h a n q o q lik , bilim larni b era o lis h g a
uquvchanlik va shunga o ‘xshashlar ta n olinadi. 0 ‘qituvchilik 
qobiliyatining yordam chi fazilatlariga quyidagilar kiradi: 
artistlik, nutqiy qobiliyat, d iq q a tn i taqsimlash, a k a d e m ik
qobiliyatlar va hokazo. Pedagogik qobiliyatlarning y e ta k c h i 
va y o rd am c h i tarkiblari, jab ha lari t a ’lim jarayoni m u v a f- 
faqiyatini t a ’minlaydigan birlikni yuzaga keltiradi h a m d a
0
‘qituvchi shaxsi bilan b o g liq b o 'lg a n hamkorlik, individual 
faoliyatini tashkillashtiradi. Oobiliyatlardan muayyan darajada 
u m u m iy va torroq m a ’noda m ax su s sifatlarni ajratish o rq ali 
m a ’lum tu rk u m tizimini yuzaga keltirish m um kin. S h u n g a
ko‘ra qobiiiyatlarni umumiy va m axsus qobiliyatlar guruhiga 
ajratish m aqsadga muvofiq. U m u m i y qobiiiyatlarni m a x s u s
q o b iliy a tla r g a zid tarz d a t a i q i n qilish m u m k in e m a s .
Shaxsning u m u m iy qobiliyatlari va ularni hosil qiluvchi 
om illar yaqqol psixologik h o d isa yoki voqelikdir. M ax su s

---

q o b i 1 i y a t la r n in g k o M a m i to rr o q b o i i s h i g a q a r a m a y ,
c h u q u rro q m oh iyatn i o ‘zida mujassamlashtiradi.
Rus olimi I.P .P a v lo v o lz ta ’limotida „badiiy“ , „fikr­
lovchi“ , „ o ‘rta“ tip larg a ajratilgan shaxslar shulardan bit- 
tasiga taalluqli ekanligini tavsiflab bcradi. M uallif ushbu 
tipologiyani yaratishda 
oliy nerv faoliyati birinchi va ikkin- 
chi signal sistem asidan iboratligi t o ‘g ‘risidagi t a ’limotga 
asoslanadi. Birinchi signallar sistemasi o braz lar — e m o -
tsiyalardan va ikkinchi signallar sistemasi esa obrazlar haqida 
s o ‘zlarorqali signal b erish d a n iboratdir. I.P.Pavlov ikkinchi 
signallar sistemasini „signallarning signali“ d e b nom lagan 
edi. Ushbu tipologiyani quyidagicha o so n ro q tushuntirish 
m u m k in :
1) shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar sistemasining 
signallari nisbatan u s tu n lik qilsa, bu inson „badiiy“ tipga 
taalluqlidir;
2) m a b o d o „ sig n a lla rn in g signali“ n isb a ta n ustuvor 
bo'lsa, bu shaxs „fikrlovchi tipga“ munosibdir;
3) agarda h a r ikkala signallar aralashib ketib biror- 
tasining ustunligi sezilm asa, bu inson ,,olrta tipga“ m an- 
subdir;
4) t i p o l o g i y a n i n g o ‘ziga xos t o n i o n l a r i q i s q a c h a
ifodalanganda yoki tavsif qilinganida quyidagilar nam oyon 
bo'ladi:
1. „Badiiy t i p “ u c h u n bevosita u taassurotlar, jonli 
tasavvur, yorqin id ro k , his-tuyg‘u lar n atijasida vujudga 
keladigan obrazlarga xosdir.
2. „Fikrlovchi t i p “ uch u n m avhum larning, mantiqiy 
tiz ilm a la rn in g , n a z a r i y m u lo h a z a la rn in g , m eto d o lo g ik
m uam m o la rn ing ustuvorligi muvofiqdir.
Badiiy tip a q li y fao liy atn in g zaifligi yoki a q ln in g
yctishmasligini b ildirm aydi, balki gap psixikaning obrazi, 
jabhalarini fikrlovchi tom onlari ustidan ustuvorligi haqida 
boradi, xolos. T a 'k id la s h joizki, shaxsning ikkinchi signal­
lar sistemasi birinchi signallar sistemasidan ustunlik qiladi 
va bu ustuvorlik m u tlaqlik xususiyatiga egadir. M a ’lumki, 
insonlar hayoti va faoliyatlarida til bilan tafakkurning o 'm i 
188

---

bal qiluvclii aham iyat kasb e tadi, shaxs to m o n id an bo rliq n i 
aks ettirish jarayoni so‘zlar, fikrlov vositasida ro lyobga c h i -
qa rilad i.
Signallar sistemasi orasidagi m u nosabatni m a tc m a tik
tarzda quyidagicha aks ettirish m u m k in :
a) C2 > Cr C2 — ikkinchi signallar sistemasi, C, — 
birinchi signallar sistemasi;
b) b irin c h i signallar s is te m a s in in g ikkinchi s ig n a lla r
s is te m a s i u s tu n lig i ( „ b a d i iy t i p “ ): C2 > C, + M ( m — 
m azkur) tip n a m o y a n d a la rin in g borliqni e m o tsio n a l va 
obrazli bilish xususiyati jih a tid a n ajratuvchi belgidir;
d) „fikrlovchi tip“ mana b u n d a y ifodalanishi m u m k in :
C2 + n > C (ir- mazkur tip namoyandalarini boshqalardan 
ajratuvchi olamga mavhum munosabatning xususiyati).
S h u n d a y qilib, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi 
sifatida yuzaga keladigan h a r qaysi yaqqol q o b iliy a tla r
tuzilishi o ‘z tarkibiga yetakchi va y o rdam chi, u m u m iy va 
maxsus nom dagi majmua sifatlarni q a m ra b oigan boMib, 
m urakkab tizim dan iboratdir.