O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
vositalar tarkibiga em otsiyalar, xoh ish lar, tilaklar, q iziqish -
Download 32 Kb. Pdf ko'rish
|
|
vositalar tarkibiga em otsiyalar, xoh ish lar, tilaklar, q iziqish - lar, mayl va boshqalar kiradi. M asalan, em o tsiy a d a insoniy fe'l-atvorn in g sh axsiy aks ettirish m o h iy a ti b ah ola n ad i, binobarin, u nin g tub maqsadi faoliyat tu zilish ig a m o s tush- m ay qolsa, unday holda h is-tu yg‘ular u n in g y o ‘nalishini o'zgartiradi. O qibatda fe'l-atvor harakatlari fikran qayta quriladi. Shunday q ilib, irodaviy harakatda uni m otivlash tirish ning uchta jab h asi, ya'ni faollik m anbayi ek an ligi, inson sh axsin ing y o 'n a lg a n lig i, o ‘zini o lzi b osh q a rish vositasi ekanligi aks etadi. Y uqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, irod an in g asosi m otivlashtirishga sabab boMuvchi ehtiyojlardan iborat ckan. E h tiyojlar b o r a -b o r a irod aviy h a ra k a tla r b a ja rilish in i ta'm inlaydigan yoki ularga to ‘sqinlik q ilad igan motivlarga aylana boradi. Irodaviy harakatlarning sabablari muayyan darajada anglangan xususiyat kasb etadi va shaxsni ularni amalga oshirishga y o ’naltirib turadi. Psixologiyada ehtiyojning an glanganlik darajasiga k o ‘ra intilish, istak kabilarni psixologik jihatdan farqlash m um kin. 10 P s ix o lo g iy a 1 4 5 www.ziyouz.com kutubxonasi A garda u la r n in g m oh iyatiga ch u q u rroq yon d ash ad igan b o'lsak , u h o ld a o 'zaro farqni tezd a aniqlab olish im koniga ega b o ’la m iz. Intilish—yetarli darajada anglanm agan, farq- la n ish , tab a q a la n ish im k oniyati su st eh tiyojd an tashkil topgan faoliyat m otividan iboratdir. M asalan, shaxs yozgan m aq olasin i b osib chiqarishga intilish ni xayoldan o'tkazish c h o g ‘ida n ashriyotni k olz o ‘ngiga keltiradi, muharrir bilan u ch rash gan d a, suhbatlashganda m am nu n iyat tuyg‘usini his etadi. Shu b o is, intilish obyekti bilan takror-takror uchra- shuvga rozi b o ‘ladi va o ‘z intilishini davom ettirishga qaror qiladi. B iroq in son ba'zi hollarda unga huzur-halovat baxsh etayotgan m o tiv n in g m ohiyatini anglam aydi, chunki u har qanday natijaga erishishi m um kinligi t o ‘g'risida m a’lum otga ega em as. K o ‘rinib turibdiki, intilish psixologik jihatdan yetarli darajada an iq likn i o ‘zida m u jassam lashtirm aydi, ayrim sh u b h alar hukm surish eh tim o li mavjud, harakat unsurlari yu zasid an taxm in yctishm aydi. Istak— sh axs to m on id an eh tiyojn in g yetarli darajada a n g la n g a n lig i b ila n ta v s ifla n u v c h i fa o liy a t m o tiv id ir. Intilishdan farqli o ‘laroq, istakda nafaqat ehtiyoj obyekti, balki uni q on d irish n in g y o ‘l-y o ‘riqlari, vositalari ham inson to m o n id a n tu sh un ilad i. M asalan, o liy maktab o'qituvchisi 0 ‘qitish sam aradorligini oshirish istagini bildirib, bu holatni ijtim o iy e h tiy o j sifatid a tasavvur e tib , ta 'lim n in g faol m ctodlarini qoMlash haqida o ‘ylaydi, o 'z faoliyatini yangicha ta sh k il q ila d i, iq tid o r li h a m d a b o ‘sh o ‘z la sh tir u v c h i talabalar b ilan individual ishlash grafigini ishlab chiqadi, q o'lla n m a la r yaratish rejasini tuzadi va hokazo. Inson faoliyatining motivatsiyasi uning yashash shart- sh aroitlarin i aks ettiradi, sh u n in gd ek . shaxs to m on id a n n a m o y o n e t ilg a n eh tiy o jla rin i fa h m la sh im k o n iy a tin i vujudga keltiradi. E htiyojlaraham iyatining o'zgarishi tufayli m u ayyan p s ix o lo g ik holatlarda m otivlar kurashi paydo b o'lad i, b u n d a bir istak boshqa istakka qarshi q o'yilad i, bu haqda old in ro q m ulohaza yuritilgan. Q arshiliklar, qiyinchiliklar, n izoli vaziyatlarni yengish uchun irod aviy z o ‘r bcrishga to 'g lri keladi. Irodaviy z o ‘r berish t o ‘g ‘risida m ulohaza yuritilgan b o 4lsa-da, lekin unga 146 www.ziyouz.com kutubxonasi ta'rif bcrilm aganligi sababli ayrim an iq liklar kiritishni jo iz d eb h iso b la y m iz . Irod aviy z o ‘r b erish — h is - t u y g ‘ular shakli hisoblangan shaxsning irodaviy harakatga q o ‘shim cha m otivlarni vujudga keltiruvchi, ba’zid a ularni barbod qi- lu v c h i, b ilish ja ra y o n la rin i safarbar e t u v c h i, m u ayyan z o ‘riqish holati singari kechuvchi m otivlar m ajm uasidir. Irodaning individual xususiyatlari va fen o m en la ri m av- jud b o ‘lib, inson faoliyatining m aqsadga m u vofiq ravishda am alga oshirishini ta'm inlaydi. Iroda sh axs faoliyatining ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan o n g li tu zilm a- dan iborat b o lib , u o kzini o ‘zi boshqarish sifatida dastaw al o'ziga, o ‘z h issiyotiga va xatti-harakatlariga hukm ronlik qilishda aks etu vch i psixologik hodisadir. Irodaning kuchi yoki k uchsizligini aks ettiruvchi holatlar u n in g individual xususiyatlarini n a m o y o n qiladi. S h u atam a lard a n kelib chiqqan holda, irodasi kuchli va irodasi k u c h siz odam lar ham da ularning ijobiy va salbiy sifatlari, fazilatlari, xislatlari » hamda illatlari to'g'risida m ulohaza yuritiladi. Irodasi kuchsizlikning patologiyasi m avjud b o'lib , ular abuliya (yu n on ch a abulia — qat'iyatsizlik d egan m a'n oni anglatadi) va apraksiya (yu n on ch a apraxia—harakatsizlik m a’n osini bildiradi) atamalari bilan ifo d alan a d i. A buliya— bu m iya p atologiyasi negizida vujudga keladigan faoliyatga intilishning mavjud em asligi, harakat q ilish , am alga o sh i- rish uchun qaror qabul qilish zarurligini an glagan tarzda shunday qila olm aslikdan iborat inson ojizligidir. M asalan, shifokor ko'rsatmalariga rioya qilish zarurligini t o ‘g ‘ri fahm - lagan. an im o abuliyaga uchragan b e m o r b ir o r narsani baja- rishga o 'zin i m u tlaq o y o l la y olm ayd i. A p rak siya— miya tu zilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan hara- katlar m aqsadga m u vofiq ligin in g m urakkab b uzilishidan iborat psixopatologik holatdir. Nerv to ‘q im alarining buzilishi m iyaning pcshona qisimlarida yuz bersa, u h o ld a xatti-hara- katlarni erkin bajarishdabuzilish n am oyon boMadi, natijada iroda akti amalga oshishi qiyinlashadi. A buliya va apraksiya— psixikasi xasta insonlarga xos, bu nisbatan n o y o b , fenom enal p sixop atolog ik hodisalardir. Lekin p e d a g o g ik faoliyatda uchraydigan irodaning kuchsizligi m iya p atologiyasi bilan em as, balki n o to ‘g ‘ri tarbiya m ahsuli b ilan tavsiflanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Iroda k u ch sizligin in g yaqqol k o‘rinishlaridan biri—bu yalqovlik h iso b lan ib , shaxsning qiyinchiliklarni ycngishdan bosh tortishga intilish i, irodaviy k u c h -g ‘ayrat ko‘rsatishni qat'iy ravishda istamasligida ko‘rinadigan illatdir. Yalqovlik— shaxs o jizlig i va irodaviy k uchsizliginin g, uning hayotga layoq atsizligin in g , shaxsiy va ijtim oiy faoliyatiga loqayd- lig in in g ifo d a sid ir. Y alq ovlik —sh a x sn in g ruhiy q iyofasi boMib, biroq uni uzluksiz tarbiyaviy ta’sir va o'zin i o ‘zi tarbiyalash orqali bartaraf ctish im koniyati m av ;id b o ig a n ruhiy n u q son d ir. I r o d a n a z a r iy a s i v a ta d q iq o ti t o ‘g ‘risid a tu s h u n c h a Iroda kategoriyasining tadqiqoti uzoq tarixga ega boMib, inson o n g i m oh iyatin i kashf qilish jarayonidan boshlab, m u a y y a n b ilim la r t o ‘p lan ish i tu fay li shaxs irod a sin in g tabiatini tushunishga ilm iy yondashuv vujudga kelgan. XVII asrda G o b b s va Spinozalar ta'kidlab o ‘tganlaridek, faollik m anbayi b em ah su l soh anin g paydo b o lis h i deb tushunish m u m k in em a s, chunki uni shaxsiy k u c h -q u w a tin in g hissiy in tilish i b ila n u zviylik d a q aram oq lo z im . S p in o z a n in g fikricha, iroda bilan aql aynan bir narsadir. U nda bunday tasdiqiy m u n osabatn in g tu g‘ilishi irodaning ilm iy nuqtayi nazardan tu sh un ishn i shakllantirgan b o'lsa, ikkinchi to - m o n d a n , u m ustaqil substansiya sifatida ham tan olinadi V .V u n d tn in g m u lohazasicha. iroda negizida appersepsiya ak tinin g subyekti tom onidan ichki faollik uniki ekanligini his etish yotadi. U n in g bu konscpsiyasi em otsional yoki affektiv nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U . Djcmsning tan o lish ic h a , irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib boMmaydigan biriamchi xususiyatga egadir. Har qanday g ‘oya dastlab dinamik tendensiyaga ega bo'lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g ‘oyaning boshqasi ustidan ustuvorligini ta’minlashdan iboratdir. P six o lo g iy a d a iroda—bu in son n in g qo'yilgan m aqsad- lariga erish ish ig a yo'naltirilgan ongli faolligi, dcgan qat'iy fik r q a r o r t o p g a n . „ I r o d a “ tu s h u n c h a s i m o h iy a tig a 148 www.ziyouz.com kutubxonasi kishining m aqsad q o kya olish q ob iliy a ti, o ‘z em otsiyasini boshqarish va xulqini iroda qilishi kiradi. V .l. Sclivanov irodani tadqiq etib , ayrim xulosalar chiqaradi: a ) ir o d a — bu sh a x sn in g o ‘z f a o liy a t in i va tash q i olam dagi o lzin i o lzi boshqarilish sh akllarin i anglashning tavsifidir; b) ir o d a — in s o n n in g y a x lit o n g i n i n g b ir to m o n i h iso b la n ib , u o n g n in g b arch a sh a k l va b o sq ich la rig a taalluqlidir; d) iroda—bu am aliy on g, o ‘zgaru v ch i va qayta qu- riluvchi o la m , shaxsning o ‘zini o n g li idora qilishidir; e) iroda—bu shaxsning hissiyoti va aq l-zak ovati bilan b o g liq boMgan xususiyatidir. A m m o u q aysid ir harakatning m otivi h isoblanm aydi V. I. Sclivanov irodaning psixologikjabhalarini tavsiflab, shunday g'oyan i ilgari suradi, in so n n in g o n g in i jarayonlar, holatlar, xislatlarni o'zid a m ujassam lashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish m um kin. S h a x sn in g u yoki bu ongli harakati 0 ‘zin in g tuzilishiga ko'ra, m u a yy an bir vaqtning o ‘zida ham aq liy, ham hissiy, ham irod aviy hisoblanadi. Tadqiqotchi V. A . Ivannikov esa irodani m otivatsiyaning ixtiyoriy shakli sifatida tu sh u n ad i, sh u n in g d c k , harakat m a ’n o sin in g o ‘zgarishi h isobiga u n i to r m o z lo v c h i yoki q o ksh im ch a turtki yaratuvchi im k o n iy a t, yangi real m o - tivlarni harakat bilan birlashtiruvchi y o in k i vaziyatlarni tasavvur m otivi tariqasida talqin qiladi. Irodaviy boshqariluv esa harakatni „ixtiyoriy boshqariluv k o'rinish larinin g bittasi sifatida“ tu sh u n ilad i, bunda b oshq arilu v m otivatsiyaning ixtiyoriy o'zgarishi orqali am alga o sh irilish i ta ’kidlanadi. Yuqoridagilardan ko'rinib tu rib d ik i,p sixologiya fanida irodani tu sh u n ish , ta'riflash b o ‘y ic h a b ir xil m unosabat yaratilm agan d ay, irodaviy sifa tla rn in g m a ’naviy asosini tahlil qilish yuzasidan ham u m u m iy lik ,u m u m iy qarashlar majmuasi mavjud em as. Jum ladan, V . A . Krutctskiy o ‘z asarida irod aviy sifatlar tarkibiga so b itq a d a m lik , n iu s- taqillik, q at'iyatlilik , sab r-toq atlilik, in tiz o m lilik , dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi. www.ziyouz.com kutubxonasi F. M . Y ak o b so n b o ‘lsa, irodaning m uhim sifatlarini m u staq illik , q a t’iyatlilik, tirishqoqlik, o ‘zini uddalashga ajratadi. A .I.S h erb a k o v insonda n a m o y o n boMadigan iro- daviy sifatlar sirasiga m ana bularni kiritadi: sobitqadam lik va tashabbuskorlik, uyushganlik va intizom lilik , urinchoqlik, tirishqoqlik, d ad iilik , qat'iyatlilik, ch id am lilik , botirlik va jasoratlilik. Biroq aksariyat ilm iy-psixologik adabiyotlarda irodaviy sifatlar q atorid a „ ish o n ch “ atamasi k o ‘rsatilm aydi. Shunga qaram ay, ish o n c h iroda sifati tariqasida tadqiq etilishga haqlidir. B u n in g uchun A.I. Sherbakov tadqiqotidan namuna keltirishning o ‘zi yetarli. T adq iq otch inin g ta ’kidlashicha, bir talabaga in stitu tn i qisqa fursat ich id a tugatish tak lif qilingan, lek in sinaluvchi bu ishni uddasidan chiqa olm a s- likni aytgan. S h u n d an s o ‘ng eksperim entator talabada o ‘z kuchiga ish o n c h u y g ‘otishni maqsad qiiib q o ‘ygan va unda irodaviy z o ‘r b erish, qiyinchiliklarni yen gish vositalarini shakllantirgan. N atijada talaba o ‘z m aqsadiga erishishga m uvaffaq b o ‘Igan. S hunga o'xshash tajribalarni boshqa tad q iq otchilar o ‘tkazganligi ham ilm iy adabiyotlarda u ch - raydi. S h u n in g u ch u n o 'z kuchiga ish on ch , psixologik hodisa sifatida o ‘rganilishi k o ‘pchilikni qiziqtiradi. C hunki kuchli irodaviy z o ‘r berish qanday om illar h isob iga erishiIganligini kashf qilish m u h im ilm iy m u am m o hisoblanadi. Shu bois hozirgi z a m o n p sixologiyasinin g irodaga oid nazariyasi hali m u k am m al e m a slig i sababli, irod aviy sifatlarni ta sn if- lashning a so siy tam oyili ishlab chiqilm agandir. U sh bu p sixologik m uam m oni hal qilish maqsadida V.K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga qaror qilgan. Uning nuqtayi n a za rich a , bazal irodaviy sifatlar irodaviy ja n i- yonlar a sosid a vujudga keladi, a m m o bunda uning intel- lektua! va axloq iy jabhalari ishtirok etm aydi. U bazal sifatlarni aniqlash m aqsadida ongning nam oyon b o lish in i quyidagicha tanlaydi: a) faollik darajasining ortishi; b) zarur b o ‘lgan faollik darajasini q uw atlash; d) faollik darajasining pasayishi. www.ziyouz.com kutubxonasi Shulardan kelib chiqib, ta d q iq o tch i quyidagi sifatlarni m u lohaza qilib ko'rish uchun tavsiya qiladi; g ’ayratlilik, chidam lilik, vazm inlik. Agarda bu jarayonda intellektual negiz ishtirok etm asa, uni tushunib b o 'lm a y d i, qaysi hal q iluvchi qurilm a h isobiga vaziyat b aholan adi va harakatni k uchay- tirish, pasaytirish to'g'risidagi k om a n d a beriladi. V .K . Kalin bazal tizim iga kirm agan irodaviy sifatlarni ikkilam chi deb biladi. Chunki, ularda bilim lar, ko'nikm alar, em otsiya va intcllektning paydo b o lis h i m ujassam lashadi. M u allif q at’iyatlilikni ikkilam chilar qatoriga kiritadi, v a h o - lanki, u nin g fikricha, u o'ziga m ah liyo qiladigan h is-tu yg'u - larni yen gish d an , shuningdek, rad ctilgan variantlardan, ishon ch sizlikn i to'sishdan tashkil to p a d i. U tirishqoqlikni ham ikk ilam ch i sifatlar tarkibiga kiritadi. Chunki ularda obyektning to^planganligi ifodasi o Lz ak- sini topgan, hayotiy ravshan q adr-q im at mujassamlashgan. C h id am lilik tavsifida „ q o 'sh im c h a im pulslar“ , „ q o ‘- sh im ch a irodaviy z o ‘r berish“ , „ iroda k u ch i“ , „sabr-toqat“ jabhalari o ‘z ifodasini top gan . C h id a m lilik k a u n d o v ch i xususiyatlarning tirishqoqlik irodaviy sifatga m os tushish hollari uchraydi. E.P. dinning rangjadvalida tirishqoqlik sifati ch idam lilik dan keyin joylashgan b o l i b , quyidagi ta'rifga ega: „Tirishqoqlik—qiyinchilikka va muvaffaqiyatsizlikka qa- ram asdan, m aqsadga erish ish y o 'lid a u zlu k siz ravishda intilishning paydo boMishidir“ . T a d q iq o tch i D .N . U sh ak ov- n in g m u lo h a z a s ic h a , „ c h id a m “ tu s h u n c h a s i q u y id a g i m a'nolarni anglatib keladi: 1) aksil harakat qilm ay, sh ik o y a tsiz, hasratsiz h a lo - katli, m u sh ku l, noxush holatlarni d ild an kechiradi; 2) aksil harakat qilm ay, o'zgarish la rn i kutib, taqdir haziliga rozi bo'ladi; 3) biror holatga m ubtalo b o ‘ladi; 4) n im a bilandir kelishish, biror ortiq ch a kechinm aga parvo q ilm ay, o g ‘irchilikni m ard on avor o'tkazadi; 5) im k oniyat darajasida am al q ilish ga k o‘nikadi; 6 ) shoshqaloqlikka y o Ll q o lym ay d i; 7) paysalga solish va kutishga im k o n iy a t yaratadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Shuni a io h id a ta ’kidlab o ‘tish jo izk i, tirishqoqlik, qat’i- yatlilik sifatlari b ilan bir qatorda, ch id am lilik n i irodaviy xislatlarning yeta k ch isi sifatida tan o lish , qiyinchiliklarga qaram ay, harakatni davom ettirishga intilish tarzida tushu- nish m uhim ah a m iyat kasbetishi shubhasiz. Lckin o g ‘riqqa chidash, b ard oshlik ka m oyillik nuqtayi nazaridan yon da- shilganda esa irod an in g erkinligi ta'biri, irodaviy sohaning paydo b o lis h i va am alga oshishi m ohiyati jihatdan m etod o- logik n u q son iy talq in yuzaga kelishi m u m k in. M a’lu m k i, tib b iyot psixologiyasida inson tom onidan o g ‘riqqa bardosh berish chidamlilik sifatining vujudga kelishi, kcchishi jarayonining yorqin ifodasidir. H ayot va faoliyatning tajribalari k o'rsatish ich a, shaxs o g kriqqa k o'nika olm ayd i, chunki b un ing n eg izid a boshqa m exanizm lar yotishi turgan gap. F iziologik m e'yorlarga binoan shaxs o g ‘riqni sczish, idrok q ilish va ta savvu r etish n in g m urakkab jism o n iy qurilm asiga ega. S h u n ga qaramay, o g Lriqni inson har xil his qilishi, unga bardosh berishi, sabr-toqat bilan boshidan kechirishi m u m k in , bunda individual tafovut aniq nam oyon bo'ladi. D iqqatning o g ‘riq sezgilariga to'planishi tufayli o g lriq zarbi kuchayadi—bu psixofiziologik qonuniyatdir. Shu bois, od am o g ‘riq sezgilarga tobe b o iib q olm asligi lozim , aks holda u, bu n oxu sh kechinm a, ruhiy holat ta'sirida uzoq m uddat q olib ketishi kuzatiladi. O g‘riqni boshdan kechi- rishda nafaqat ch id a m lilik zarur, balki m ushkul sharoitlarda faollik k o ‘rsatish k o'n ik m asi, q iyin ch ilik n i yengish odati m uhim aham iyat kasb etadi. Bunday xususiyatga ega bo'lgan insonlarda esa o lz hissiy a ’zolarini, uning harakatlarini idora qilish uquvi m avjuddir, aksincha nozik tabiatli, ichki inti- zom siz, sab r-toq ati zaif, nio'rt ruhiy kcch inm ali shaxslar chidam sizligin i n am oyish qilib q o ‘yadilar. Yuqoridagi m ulohazalardan k o‘rinib turibdiki, hozir- gacha p sixologiya fanida asosiy, m uhim irodaviy sifatlarni tasn ifla sh n in g u m u m b irlik tam oyili m avjud em as. Shu tufayli aksariyat hollarda bir irodaviy xislat q o'sh aloq atama bilan belgilanishi d avom etib kclmoqda (m asalan, mustaqillik va tashabbuskorlik, ju r’at va dadillik, tirishqoqlik va qat'iyat- lilik, vazm in lik va o 'z in i uddalash kabilar). 152 www.ziyouz.com kutubxonasi P sixologiyad a irodani ek sp erim en ta l o ‘rganishga oid qator ilm iy tadqiqotlar mavjud b o ‘Iib, ayrim laridan n a m u - nalar k cltira m iz. K o ‘p ch ilik ta d q iq o tc h ila r E .l.lg n a te v qoMlagan m etod ik a va uning natijalariga xayrixohlik b ild i- radilar. L ckin m uallifning o ‘zi uni b ah olash d a juda e h ti- yotkorlik bilan m unosabatda b o'lad i. U n in g m ulohazasicha, ushb u m e to d ik a yetarli darajada is h o n c h li, iro d a n in g torm ozlan ish i paydo b o'lish in i tad q iq q ilishda qoniqarli natijalar b erish i m u m k in, a m m o u n d a n „ te st“ sifatid a foydalanish k o‘ngildagidek k o‘rsatkichlarga olib kelm asligi Download 32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|