O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
u larnin g ta lq in ic h a , tana tu z ilish i h a m , te m p era m en t
Download 32 Kb. Pdf ko'rish
|
|
u larnin g ta lq in ic h a , tana tu z ilish i h a m , te m p era m en t xususiyatlari ham ichki sekretsiya bezlari faoliyatidagi o'zaro m u n osabatlarnin g nasliy belgilariga bogMiqdir. Ularning fikricha, tan a tu zilish i bilan te m p e r a m e n t xususiyatlari orasida m uayyan m utanosiblik m avjuddir. U . Sheld on nin g fik rich a, s e m iz , q orin b o ‘s h lig l i ta k o m illa s h g a n inson shodlikka, m u loqotm an dlik ka, t o ‘yib ovq atlanish ga m oyil (visseroton ) xususiyatga egadir. S h u n in g d ek , sklet m uskul- lari taraqqiy etgan shaxslar g'a y ra tli, fao l (so m a to to n ) xislatlidirlar. Shu bilan birga, nerv sistem a si, bosh miyasi o lta rivojlangan in so n la ro 'ta sezgir, sertashvish , xayolotga beriluvchan b o ‘ladilar, ya’ni (sereb roton ) xususiyatlidirlar. Fikr yu ritilgan m u am m o m u h im ijtim o iy aham iyat kasb eta d i, ch u n k i ichki sekretsiya b ezla rin in g tuzilishi tashqi sharoitlarga ham , faoliyat tafablariga ham to ‘Ia-to‘kis m oslash a o lm a y d i, binobarin, u nerv sistem a sig a biroz m u vofiq lash u vi m u m k in, x o lo s. S h u n d a n kelib ch iqib, K rechm er bilan S h eld on talqiniga y o n d ash ilsa, undan shaxs tem p eram cn tin in g xususiyatlari tashqi ijtim oiy sharoit va faoliyat talablariga m uvofiqlashuvi e h tim o li m avjud, degan m ulohaza kelib chiqadi. D em ak, m ualliflar e ’tiroficha, turli tem p eram entli shaxslarga ijtim oiy zaruriyat tufayli bir xil talablar q o ‘yilsa, u holda in son n in g tem p eram en ti im ko- niyatlari bilan jam iyat talablari o £rtasida murakkab zid - diyatlar, n izo li vaziyatlar kelishi m u m k in em ish . Shuni ta ’kidlash jo izk i, K rechm er bilan S h e ld o n n in g tem pera m ent to 'g ‘risidagi nazariyasi b ir m u n c h a b ahslid ir va u tem p eram en tn in g nerv sistem asi u m u m iy tip in in g xusu- siyatlariga b og'liq ligin i aks ettiruvchi om illa rn i tushunti- rishga zaiflik qiladi. Shuningdek, m azkur ta ’lim ot tem pera m en tn in g kelib ch iqishini tushuntirishda organ izm u m u m iy tu zilish in in g o'rniga biryoqlam a b a h o beradi. Shuni unutm aslik kerakki, organizm ning u m u m iy tuzilishi dar- haqiqat nerv sistem asining tipiga va tem p eram en tga m uay yan darajada ta ’sir o ‘tkazishi m u m k in. C h u n k i nerv sis tem asining xususiyatlari modda alm ashuvi va ichki sekretsiya bezlari fa o liy a tin in g individual x u su siy a tla rig a m u voflq k ech ad i. D e m a k , te m p e r a m e n tn in g v u ju d g a k elish id a II Psixologiya 161 www.ziyouz.com kutubxonasi organizm ning um um iy tuzilishi cm as, balki nerv sistemasi- ning genotipi yoki um um iy tipi m uhim ahamiyat kasb etadi. T em p er a m en tn in g fiziologik asosi nerv sistem asining u m u m iy tip id a n iborat b o llsa-da, lekin uning psixologik tavsifm i tah lil qilish uchun nerv sistem asin in g xususiyat- larini b ilish hozirgi davr talabiga javob berm aydi. M isol u c h u n , g ‘a y r a tlilik , barqaror k a y fiy a t, y u q o ri fa o llik , harakat tezlig i q o ‘zg ‘alish kuchiga b og'liqdir, lekin unga liar xil p six ik x u su siyatlar ham ta a llu q li (se zg i x u su - siyatlari, x a y o l obrazlari yorqinligi va h okazo). T em p era m e n tn in g m u a y y a n xususiyati n erv sistem a si u m u m iy tip inin g b irgina xususiyatiga aloqad or b o ‘lm asdan, balki bir turkum xususiyatiga b ogliq d ir. Psixologiyada biror tobe xususiyat o 'zgaru vch i bir nechta m ustaqil o ‘zgaruvchilarga a lo q a d o r b o ‘!sa y o k i y o lg ‘iz m u sta q il o ‘zgaru vch i bir turkum to b e xususiyat o ‘zgaruvchiga b o g ‘liq bo'lsa, bunday to b elik k o 'p y o q la m a tob elik d e y ila d i. Shu b o is, te m p e r a m e n tn in g p s ix o lo g ik x u su siy a tla r i nerv sistem a si u m u m iy tip in in g fiziologik xususiyatlariga k o ‘pyoqlam a tob ed ir. N e r v sistem asi u m u m iy tipi xususiyatlarining fiziologik tadqiqotlari tem peram ent p aydo b o lis h i q o n u - niyatlarini tushunishga kamlik qiladi, shu b ois, bu sohada fiziologik izlan ish o'tkazish va u nin g psixologik m ohiyatini tekshirish lo zim . M a b o d o , tem p eram en t tipologiyasi insonlarning tem - peram entlari b o 'y ic h a q iyoslan sa, u h old a u nin g xu su siyatlari o ‘zaro o'xshash shaxslarning guruhi mavjudligi n am oyon boMadi. B uasnoda eram izdan oldingi davrda ham tem peram ent tiplari to'g^risida materiallarto'plangan. Ularda te m p e r a m e n t tip i d e y ilg a n d a , in s o n la r n in g m u ayy an guruhlarini ta v sin o v ch i psixik xususiyatlarning yig l indisi anglashilgan. H ozirgi davrda tem p eram entnin g tipi degan- da, m a’lum in son lar guruhi uchun u m u m iy b o lg a n xusu siyatlarn ing so d d a majmuasi em a s, balki m azkur xusu siyatlarning q o n u n iy , zaruriy o ‘zaro b o g liq lig i tushuniladi. T em p er a m en tn in g ayrim xususiyatlarini uning u yoki bu tashqi ko'rinish iga qarab o lc h a s h m um kin. Shaxsning shiddatlilik (tezlik , impulsivlik) darajasini ikkita harakatdan www.ziyouz.com kutubxonasi bittasini tan lam ayd igan harakatga n isb a ta n qancha vaqt m obaynida qaror chiqarishga qarab an iq lash m um kin. Agar ushbu y o ‘sinda tem peram entning bir n ech ta xususiyatlari o 'lc h a n s a , u h o ld a u nin g bir x u s u s iy a ti q a n c h a k o ‘p miqdorda ifod alansa, tem p eram entnin g b oshq a xususiyati shuncha k o ‘p yoki aksincha, o z aks etish i kuzatiladi. Har qaysi tipga o ‘ziga xos xususiyatlam ing o ‘zaro alo- qasi, har bir alohida xususiyatning sifat tavsifi tem pera ment tipining boshqa xususiyatlari bilan b o g ‘liqlikda aksetadi. 0 ‘zini tuta bilm aslik yoki o ‘zini tuta bilish tem peram entning bitta tipi uchun: a) ehtiroslilik — shiddat; b) jazava—yuksak darajadagi m uvozanatsizlik; bir xil tip u ch u n o'zin i tuta bilish — em o tsio n a l-iro d a v iy bir m e 'y o r d a tutish b o ls a , boshqasi uchun u ulugVorlik va vazm inlik namunasidir. T em p eram en t tiplarini psixik xususiyatlari o ‘rtasidagi q o n u n iy m u n o s a b a tla r ta r z id a t u s h u n is h G ip p o k r a t (eram izd an o ld in g i 460 — 3 7 7 -y illa r ) to m o n id a n talqin qilingan tem peram ent to ‘g‘risidagi tu sh u n ch a m a’nosiga m os tushadi. Lekin ushbu tushuncha y u n o n c h a — krasis s o ‘zi bilan belgilangan va u lotincha— temperament m os b o lib , nisbat, munosabat , degan m a ’n o n i anglatadi. N erv siste m a sin in g u m u m iy tiplari b ila n f iz io lo g ik jih atd an tem peram ent tiplari I.P. Pavlovdan k eyin G ippokrat tiplari, ya ’ni sangvinik, xolerik, flegm atik, m ela n x o lik deb atala boshlangan. Lekin bu tushunchalar h ozirg i za m on p sixo- logik m a ’Ium otlar munosabati bilan y a n g ic h a m azm un va m ohiyat kasb etgan. Shu b ois, nerv sistem a sin in g to ‘rtta tipi tem p eram entnin g t o ‘rtta tipiga b o g liq deb e'tirof etishi- niizga h aqq im iz y o ‘q, chunki ular gip p ok ra tch a tiplarning ayrimlari, x o lo s. Shu bois, yangi o m illa r m azkur tiplarning psixologik tavsifini qayta tahlil q ilish n i ta q o z o etadi. T em p era m en t tiplarining p six o lo g ik tavsifi quyidagi m uhim xususiyatlar yordami bilan an iq lan ish i mumkin: 1. Senzitivlik (lotincha— sensus sezish, his qilish degan m a’no anglatadi). Insonda bironta psixik reaksiyani hosil qilish uchun senzitivlik yuzasidan zarur b o ‘lgan o ‘ta kuchsiz tashqi taassurot k u ch iga qarab m u loh aza y u ritila d i, ju m lad an, sezgilarning p aydo b o lis h i uchun kerak q o 4z g ‘ovch inin g www.ziyouz.com kutubxonasi ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondir- m asligining sezilar-sezilm as darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) m ujassam lashadi. 2. Reaktivlik. Bu to'g'rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan em otsional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. R eak tivlik n in g yorq in ro‘yobga c h iq is h i—cm otsion a llik , ta ’sirlanuvchanlikning ifodalanishidir. 3. Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi o la m g a t a ’sir k o ‘rsatishi va m aqsadlarini am alga oshirishda ob yek tiv hamda subyektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yen gish iga qarab fikr yuritiladi. 1. Reaktivlik bilan faollikning o'w ro munosabati. Bunda odam ning faoliyati ko‘p jihatdan nim aga b og‘liqligiga qarab, ch u n o n ch i ta so d ifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu n iyatla rga, x o h ish -in tilish larga k o ‘ra fikr bildirish nazarda tutiladi. 2. Reaksiya tempi. Bu turli xususiyatli psixik reaksiyalar va ja r a y o n la rn in g k ech ish tezlig ig a , b in ob a rin , harakat tezligiga, nutq sur’atiga, farosatlilikka, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. 3. Harakatlarning silliqligi va unga qaram a-qarshi sifat rigidlik (q o tib q olgan lik ), shaxsning o ‘zgaruvchan tashqi taassurotlarga q anchalik yengillik va ch a q q on m uvofiqlashi- shiga (silliqlik bilan m oslashishga), shuningdek, uning xatti- harakatlari q a n c h a lik sust va q o tib q o lg a n lig ig a b ah o berishdan iboratdir. 4. Ekstravertirovanlik va intravertirovanlik. Shaxsning faoliyati va reaksiyasi ko'pjihatdan n im a la rg a b o g ‘liqligiga, c h u n o n c h i, fav q u lo d d a g i tashqi taassurotlarga (ekstra vertirovan lik ) y o k i aksincha, tim solla rga, tasaw urlarga, o ‘tish h a m d a kelajak bilan uyg‘u nlashgan m ulohazalarga (intravertirovanlik) taalluqligiga asoslangan holda m u n o sabat ifodasidir. Sangvinik— ju d a faol, har bir narsaga ham qattiq kula- veradi; y o lg ko n dalillarga jahli chiqadi. Atrofdagi narsalar, m a'ruzalar d iq q a tin i tez jalb etadi. In io- ishoralarni ko'p www.ziyouz.com kutubxonasi ishlatadi, chehrasiga qarab kayfiyatini an glab olish qiyin em a s. Juda s e z g ir boM ishiga q a r a m a y , k u c h s iz t a ’sir (q o ‘z g ‘atu vch ilar) ni seza olm a y d i, se r g ‘ayrat, ishchan , toliqm as. Faollik bilan reaktivlik m u n osabati m uvozanatda, intizom li, o ‘zini tiya biladi, boshqara o la d i. Xatti-harakati j o ‘sh qin , nutq sur’ati tez, yangilikni tc z payqaydi, aql- idroki tiyrak, to p q ir , q iziq ish lari, k a y fiy a ti, in tilish lari o ‘zgaruvchan. K o ‘n ik m ava malakalami tez egallaydi. K o‘ng- li ochiq, dilkash, m uloqotga tcz kirishadi. Fantaziyasi yuksak darajada rivojlangan: tashqi ta'sirlarga hozirjavob va hokazo. Xolerik —sust senzitivlik xususiyatiga eg a . Juda faol va reaktiv. K o'pincha reaktivligi faollikdan ustun keladi. Betoqat, serzarda, tin im siz. Sangvinikka qaraganda silliqroq, lek in k o‘proq qotib qolgan. Q iziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-harakatlarida q a f iylik mavjud. Biroq diqqatni bir joyga to'plashda qiynaladi. N u tq sur'ati te z va hokazo. Flegmatik — sentizivligi sust, h is-tu y g ‘u si kam o ‘zga- ruvchan, shunga k o ‘ra bunday shaxsni k uldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. K o ‘n g ilsiz h odisa, xavf- xatar haqidagi xabarga xotirjamlik bilan m u n osabatd a b o ‘- ladi. V azm in, kamharakat. Im o-ish orasi, m im ikasi k o kzga yaqqol tashlanm aydi. Lekin serg‘ayrat, ish c h a n , faol, ch i- dam li, m atonatli. N u tq va harakat sur'ati sust. Farosati kamroq. D iqqatni t o ‘plashi osoyishta. D iq q atn i ko'chirish qiyin. intravertirovanlashgan, kam gap, ich im d a g in i top. Yangilikni qabul qilishi qiyin. T ashqi taassurotlarga sustlik bilan javob beradi. Melanxolik —sentizivligi yuksak. T o rtin ch o q , g ‘ayratsiz. A razchan, xafaqon. Jim gina yig'layd i, kam kuladi. Q at’iy- ligi va m ustaqilligi zaif. T ez toladi. O rtiq ch a ishchan em as. Diqqati beqaror. H is-tu yg‘usi sust o'zgaradi. Rigid. Inte- ravertirovanlashgan. Psixologik m a ’lum otlarning k o'rsatish ich a , irsiyat va tu rm u sh s h a r o itla r i te m p e r a m e n t tip la r i o ‘rta sid a g i tafovutlarning sababchisidir. S hu n in g u ch u n irsiy-flziologik 165 www.ziyouz.com kutubxonasi xususiyatlari bir xil va bitta tuxum dan yaralgan (gom ozigot) egizak larn ing tem p eram ent xususiyatlarini ikkita tuxum dan vujudga kelgan (geterozigot) egizak larn ing tem peram ent x u s u s iy a tla r i b ila n q iy o s la n s a , bu o m il ta sd iq la n ish i m um kin. M aiu m otlarga qaraganda geterozigot egizaklaridan k o‘ra, g o m o z ig o t egizaklarining tem p eram en t xususiyatlari sh u n ch alik o'x sh a sh b o la d ik i, hatto ular irsiyat y o ‘li 85% gacha b erilish i m um kinligi tasdiqlangan. Tarbiyaviy m uhit turlicha boM ishiga qaramay, o ‘xshashlik saqlanib qolishi tajribalarda k o lp marta teksh irilgan. S h u n ga qaram ay, te m p e r a m e n tn in g ayrim xususiyatlari — o'zgarishiga oid m a ’lu m otlar h am inkor etilm aydi va favqulodda yuz bera- digan tash q i ham d a ichki sharoitning o'zgarishlari keskin ta’sir o ‘tk azad i (m asalan, tog‘ sharoiti, xavf-xatar mavjud- ligi va h ok a zo ). S hu n i esd a saqlash joizk i, tem p eram ent ayrim xusu- siy a tla r in in g tu rm ush sh aroiti b ilan tarbiyaviy ta ’sirda o'zgarish jarayoni tem peram ent tiplarining takomillashuvida h am k o ‘rin ad i. M a 'lu m k i, tem p era m e n t tip in in g unga m u ta n o sib xu susiyatlari birdaniga p ayd o b o ‘lgan narsa em as, ch u n k i nerv sistem asi takom illashuvining um um iy qonu n iyatlari tem peram entga ham ta’sir o ‘tkazib, o ‘z izini q o ld ir a d i. S h a x s n in g k a m o lo tig a k o ‘ra, te m p era m e n t x u su siy a tla r i n erv s is te m a sin in g ta k o m illa sh u v i b ilan b o g liq tarzda ro‘yobga chiqa boradi va mazkur jarayon tem p era m en t rivojini uzil-kesil oxiriga yetkazadi. S h u n i t a ’k id lash o ‘rinliki, te m p era m e n tn i faoliyat taiablariga m oslashtirish im koniyati mavjuddir. C lninki har qanday faoliyat psixik jarayonlar dinam ikasiga muayyan talablar tizim in i q o ‘yadi. C h u non ch i: 1) kasb-hunarlarning inson lar tem p era m en tiga m os turini tanlash kerak, chunki u ia r n in g p s ix ik x u su siy a tla r ig a m u n o s ib in i o ‘rgatish p rofession al tanlash deyiladi; 2) shaxslarning individual xususiyatlarini hisobga olish jo iz; 3) tem peram entga xos salbiy illatlarni bartaraf etish lozim; 4) insonlarda individual uslubni shakllantirish zarur. C hunki shaxsning faoliyatiga on g li, f a d va ijodiy m unosabatda b o lis h muvaffaqiyatlar garovidir. www.ziyouz.com kutubxonasi F a oliyatn in g individual uslubi in so n d a o 'z id a n o ‘zi vujudga k elm aydi, u shaxs k a m olo tin in g b arch a b osqich - larida (b o g ‘ch a yoshidan to kasbiy m ah orat egallangunga q ad ar) sh a k lla n ib b o ra d i. I n s o n n in g te m p e r a m e n t in i fa oliya tn in g zarur talablariga m osla sh tirish o rq ali unda individual uslub tarkib toptiriladi. Shu b o is, faoliyatning individual uslubi d cyilganid a, shaxs u ch u n o ‘ziga x o s va muvaffaqiyatga erishishning m aqsadga m u vo fiq y o lla r in in g individual tizim i tushuniladi. 1. T e m p e r a m e n t d e g a n d a S iz n im a n i t u s h u n a s i z ? 2. T e m p e r a m e n t q a n d a y tiplarga b o ‘lina di? 3. X olerik t e m p e r a m e n t tipi q a n d a y x u s u s i y a tg a ega? 4. S angvin ik tipiga t a ’rif b e r a olasizmi? 5. T e m p e r a m c n t n i n g b o s h q a tip la rin i i z o h l a b bering. 6 . T e m p e r a m e n t d a tarb iy ala n u v ch a n lik x u su siy ati m a v ju d m i? H ayot k ech irib , faoliyat k o‘rsatayotgan har qanday shaxs o ‘ziga x o s individual psixologik xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib turadi, bular u n in g xarakter xislatla- rida o ‘z ifodasini topadi. Xarakter tu sh u n ch a si yu n on ch a so ‘z b o'lib , „Charakter“ bositgan tamg‘a yoki qiyofa, xisiat , degan m a'n on i anglatsa-da, lekin u p sixologiyad a torroq m azm unda qoMIaniladi. Shu bois insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib b o lm a y d i, ch u n o n ch i, aqlning tiyrakligi, topqirligi, xotiran in g barqa- rorligi, k o‘rishning o ‘tkirligi, idrokning tan lovch an ligi sin gan individual-psixologik xususiyatlar bunga yorqin misoldir. Psixologiya fanida xarakterga tu rlich a ta ’rif berilishiga qaramay, u nin g asosiy belgilari m oh iyatan o 'za ro m uvofiq tushadi. M asalan, shaxs xulqining tipik usullari bilan b o g ‘liq Tekshirish uchun savollar X A R A K T E R www.ziyouz.com kutubxonasi faoliyat, m u o m a la va nuinosabatda n am oyon b o ‘luvchi va m u ja s s a m la s h u v c h i barqaror in d iv id u a l x u su siy a tla r i m ajm uasi xarakter deyiladi. Shaxsning tabiatga, jam iyatga, o ‘ziga, tu rli-tu m an ashyolarga m unosabati uning asosiy va m u h im b elgisi hisoblanadi. O datda, shaxsning m u n osa- batlari xarakter xislatlarining individual o'ziga xos xususi- yatlarini ikki xil yo'sin d a aniqlash im koniyati bor. 1. S h ax s xarakterining xususiyati ro‘yobga chiqadigan har q an d a y vaziyat, sharoit, h olat, m uhit hissiy k ech in - m alarn in g o ‘ziga xos xislati uning m unosabatlariga b o g iiq . M isol u c h u n , ishlab chiqarishga yaqinda kelgan A .B . ning xarakter xislati m ana bunday ro‘yobga chiqadi: korxona, ja m o a d a o ‘zin i noxush sezadi, m a ’yus, tortinchoq , rahbar va ham kasblaridan c h o ‘chiydi, xon ad on id a (m ahallada) va tengd osh lari davrasida k o‘tarinki ruhda, kayfiyati a ’lo, ular bilan m u n osab ati iliq, vaqtichog*, o ‘zin i erkin his qiladi va atrofdagilarga yaqin tutadi. Ushbu hodisani to ‘g lri baholash u ch u n A .B .n in g xarakter xislatlarini aniqlash va u nin g n a m o y o n q ilg a n harakatlari, q iliq larin i tasvirlash bilan ch ek lan ib q o lm a y , balki bir nechta holatdagi hissiy k ech in - malari h a m d a voqelikni puxta tahlil qilib ko'rish lozim . 2. H ar q an d ay favquloddagi va tipik holatdagi hara- katning sifatlari ham da individual o 'zig a xos usullari shaxs n in g m u n o s a b a tla r ig a b o g liq d ir . J u m la d a n , y u q o rid a keltirilgan m isold a A .B . ning xarakteri uning o'zin i ish- xonada h a m d a mahallada tutishida o ‘z ifodasini topadi. Shu bilan b irga, xarakterning xislati h isob lan m ish m e h n a t- sevarlik: a ) m e h n a t in son ga rohat tu y g ‘usi keltirishida, Download 32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|