O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

S H A X S  
V  b o b
S H A X S   T O ‘G ‘R I S I D A   U M U M I Y  
T U S H U N C H A
S h a x s   nima?
P sixologiya  fanida  i n s o n   z o tig a   xoslik,  y a ’ni  in d iv id  
m asala si  (l o t i n c h a  
individ —  ajralmas,  alohida  zo t
  d c g a n  
m a ’n o n i   a n g l a t a d i )   s h a x s ,   i n d i v i d u a l l i k   ( y a k k a h o l l i k )  
t u s h u n c h a l a r i   orqali  aks  e tti r il a d i .  K a tta  y o s h d a g i  r u h i y  
s o g 'l o m   (e s -h u sh i  jo y id a )  o d a m l a r   h a m ,  c h a q a l o q   h a m ,  
n u tq i  y o ‘q ,  o d d iy   m a l a k a la r n i  o ‘zlasfhtira  o l m a y d i g a n   aqli 
za iflar  h a m   individ  h is o b l a n a d i.  Biroq  b u l a r d a n   b i r i n c h i -  
sin ig in a   shaxs  d e b   atash  a n ' a n a   tusiga  kirib  q o l g a n ,  c h u n k i  
o ‘s h a   z o t g i n a   ijtím oiy  m a v j u d o t ,   ijtim o iy   m u n o s a b a t l a r  
m a h s u l i ,   ijtim oiy  t a r a q q i y o t n i n g   faol  q a t n a s h c h i s i   b o l a  
oladi.  Individ sifatida  y o ru g '  d u n y o g a   kelgan  o d a m   i j ti m o i y  
m u h i t   t a ’s ir i d a   k e y i n c h a l i k   s h a x s g a   a y l a n a d i ,   s h u n i n g  
u c h u n   bu  ja r a y o n   ijtim o iy -ta rix iy   xususiyatga  e g a d ir .  llk 
bolalik c h o g 'id a n o q   individ  m u a y y a n   ijtimoiy  m u n o s a b a t l a r  
tizim i  d o i ra s id a   boMadi,  b u n d a y   s h a x sla ra ro   m u n o s a b a t l a r  
tarzi  tarixiy  sh ak llan g a n   b o l i b ,   u  y o s h lig id a n o q   s h u   t a y y o r  
( a j d o d l a r   y a r a t g a n )   i j t i m o i y   m u n o s a b a t ,   m u o m a l a ,  
m u l o q o t   tizim i  bilan  t a n i s h a   b o r a d i.  Ijtim o iy  q u r s h o v   ( o ila  
a ’z olari,  m a h a lla   ahli,  j a m o a t c h i l i k ,   ishlab  c h i q a r i s h   j a -  
m o a s i),  ijtim oiy  g u ru h   i c h i d a   (k is h ila r  o g ‘u s h id a ,  u l a r n i n g  
q a lb   t o ‘rid a)  o d a m n i n g   b l i n d a n   keyingi  riv o jla n ish i  u n í  
sh a x s   sifa tid a   s h a k lla n is h ig a ,  u n i n g   ongi  va  i r o d a s i n i n g  
x ususiyatlariga  m u tla q o   b o g ‘liq  b o l m a g a n   h a r   xil  x u s u -  
siyatli  m u n o s a b a t l a r   m a j m u a s i n i   v u ju d g a  keltiradi. 
^ 7 J a h o n   psixologiyasi f a n id a  o n d a - s o n d a  b o ‘lsa-da ,  a n i m o  
u c h r a b   tu ra d ig a n   shaxsni  ijtim o iy   m u h i tn i n g   su s t  m a h s u l i  
d c b   tu s h u n t ir is h   va  u n d a   fa o llik n i  i n k o r   etish   o ‘t a   b a h s l i  
m a s a l a d ir .  S luini  a l o h i d a   t a 'k i d l a s h   l o z im k i,  s h a x s n i n g
5  Psixologiya 
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ÿ 
£
  / ■   e  
^
i j ti m o i y   tajribani  o ‘z l a s n ti r i s h   ja ra y o n i  o d a m n i n g   o 'z i c h a  
a m a lg a  oshirayotgan faoliyatiga va uning bilan q a n d a y  m aqsad 
k o 'z la y o tg a n i g a   n i s b a t a n   m u n o s a b a t i n i  aks e ttiru v c h i  ruhiy 
d u n y o s i   orq a li  n a m o y o n   b o ‘ladi.  O d a td a ,   faollik  shaxsga 
x o s   x u lq -a tv o r,  fa o liy a t,  m u o m a l a   m o tivlarida,  y o l l- y o ‘riq- 
l a r d a ,  a m a liy   k o ln i k m a l a r i d a   k o ‘zga ta s h la n a d i.  B o sh q a c h a  
a y t g a n d a ,   fa o llik   s h a x s n i n g   a t r o f - m u h i t d a g i   v o q e l i k n i  
e g a lla s h g a   intilgan  s a 'y - h a r a k a t l a r d a  vujudga  keladi.  S h a x s­
n i n g   faolligi  o ‘z  istiqboli  u c h u n   y o ‘l-yo*riq  t a n l a s h d a ,   uni 
o 'z la s h ti r i s h d a ,   h a y o t d a   o ‘z  mavqeyi  va  o ‘rn in i  to p i s h d a  
g av d a la n a d i.
B ir xil  tu rm u s h   s h a r o itla r i  shaxs  faolligining  turli  shakl- 
l a r i n i   y aratish   h a m d a   h a r   xil  h ayotiy  v a z iy a tn i  v u ju d g a 
k e l t i r i s h   i m k o n i y a t i g a   e g a .   H a y o t d a   b i r o n - b i r   t a n b e h  
b e r i s h n i n g   o kzi  k i m d a d i r   ru h iy   hisni  u y g 'o ts a ,  b o s h q a   bi- 
r o v n i n g  sirtiga  h a m  y u q m a y d i.   S h u n d a y  qilib  „ s h a x s “  deg a n  
t u s h u n c h a ,   o d a m g a   t a ' s i r   qilu v ch i  b a r c h a   ta s h q i   q o ' z -  
g 'a t u v c h i l a r   ijtim oiy  s h a r t- s h a r o i tl a r g a ,  fa o liy a tn in g   ichki 
t a r b i y a v i y   q ism la ri  ( t o m o n l a r i ,   j i h a t la r i ,   j a b h a l a r i ,   ta r- 
k ib la ri),  tuzilishi,  yig*indisi  bilan  boyitilishi  evaziga  hosil 
b o 'l a d i .
y S h a x s n in g   e n g   m u h i m   xususiyatli  j i h a t la r i d a n   biri  — 
b u   u n i n g   individualligi,  y a ’ni  yakkaholligidir.  Individuallik 
d e g a n d a ,   i n s o n n in g   s h a x s i y   psixologik  x u s u siy a tla rin in g  
b e t a k r o r   b i r i k m a s i  t u s h u n i l a d i .   In d iv id u a llik *  ta r k i b i g a  
x a r a k t e r ,   t e m p e r a m e n t ,   psixik  ja ra y o n la r,  h o la tla r,  h o d i- 
s a la r ,  h u k m r o n   x u s u s i y a t l a r   yig‘indisi,  iro d a ,  fa oliyatlar 
m o tiv la r i,  inson  m a s la g i,  d u n y o q a r a s h i,  iq tid o ri,  h a r   xrl 
s h a k ld a g i  reaksiyalar,  qobiliy a tla ri  va  s h u   k a b ila r  kiradif 
P sixik  x u susiyatlar  b i r i k m a s i n i  a y n a n   o 'x s h a s h   t a r z d a   aks 
e t t i r u v c h i   inson  m a v j u d   e m a s .  M asa la n ,  y a q in   o d a m d a n  
ayrilg a n lig i,  q a y g ‘u - a l a m ,   u n in g   bilan  birga  esa  h a y o td a  
t i k l a b   b o l m a y d i g a n ,   a m m o   b o s h q a l a r î a   ta k r o r la n u v c h i  
fa z ila tla rn i  m u r a k k a b   v o q e lik n in g   m a n g u lik k a   y o ‘nalishi 
b il a n   iz o h la sh   m u m k i n .   S haxs  o ‘zin in g   q a d r - q i m m a t i   va 
n u q s o n l a r i   bilan  i jtim o iy   t u r m u s h d a   faol  ishtirok  qilishi, 
t a ’lim  va tarbiya y o r d a m i d a  yuzaga kelgan  o ‘zin in g  kuchli va 
k u c h s i z   jih a tla ri  b ila n   y a q q o l,  b e ta k r o r  oliy  zotdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

O d a m   ja m i y a t d a   turli  g u r u h l a r   fa o liy a tid a   q a t n a s h a r  
e k a n ,   k o kp in c h a ,  u l a r d a   b a r   xil  vazifalarni  b a j a r a d i ,   b ir- 
biriga  o 'x s h a m a g a n   ro lla rn i  ijro  e tadi.  M a s a la n ,   o t a - o n a   va 
o i la n i n g   „ e g o v i“ ,  injiq,  , ,z o ‘r a v o n “  b o la   o ‘z  t e n g q u r l a r i  
d a v r a s i d a   e h t i y o t k o r o n a   h a r a k a t   qilib,  o ‘z i n i   t a m o m a n  
b o s h q a c h a   tu tadi.  S h u n in g d c k ,   jid d iy ,  t a l a b c h a n ,   x i z m a t  
v a q t i d a   b o s h q a l a r g a   q o ks h i l m a y d i g a n ,   s a y o h a t   d a v r i d a ,  
m e h n a t   faoliyatida,  h a s h a r   v a   h a m k o r l i k d a ,  u l f a t c h il ik d a  
h a z i l k a s h   va  q i z i q c h i g a   a y l a n i s h i   m u m k i n .   Y u q o r i d a  
k e ltirilg a n la rd a n   k o ‘rin ib   tu r i b d i k i,   b i t ta   o d a m n i n g   o ‘zi 
t u rli  v a z iy a t la r d a   m a z m u n a n   b i r - b i r i g a   q a r a m a - q a r s h i  
ro l l a r n i   b a ja ra d i.  A k s a r i y a t   h o l l a r d a   o d a m   t u r l i - t u m a n  
v az iyatlarga,  sh a ro itla rg a   m o s ,   ularga  m u t a n o s i b   b o ‘lgan 
j i h a tla r n i ,  ja b h a la r n i   n a m o y o n   qiladi,  u n in g   o i l a d a ,   x i z m a t  
vazifasida, j a m o a tc h ilik   o r a s id a ,   sp o rt  m u s o b a q a s i d a  v a   shu 
singarilarda  o kz z im m a s ig a   o ig a n   rollarni b i r - b i r i g a  q a r a m a -  
q a rs h i  e m a s ,  balki  o ‘z a ro   h a m o h a n g   ta r z d a   o ‘y n a y d i .   A n a  
s h u   in s o n   fazilatla rin in g ,  xislatla rin in g ,  s if a t l a r in i n g   bir- 
biriga  mosligi  shaxsning yaxlitligini  k o ‘rs a tu v c h i  a l o m a t l a r -  
d a n   biri  b o l i b ,   a y n i  c h o g ‘d a   u n d a g i  q a r a m a - q a r s h i l i k ,  
z i d d i y a t   va  s h a k l l a n i b   u l g u r n i a g a n   x u s u s i y a t l a r n i n g  
k o ‘rsatkichi  u n in g  turli v a z iy a tla rd a   b a jarila d ig a n   r o lla rn in g  
o ‘z a ro   bir-biriga  zidligi  y o k i   n o m u t a n o s ib li g i n i   k o ‘rs a ta d i.
Inson j a m iy a tn in g  turli  g u ru h la r id a  o ‘z z i m m a s i g a   oigan 
v az ifalari,  rollari  q a n c h a l i k   r a n g - b a r a n g   b o l m a s i n ,   t u r -  
m u s h d a g i  m avqeyi  k o ‘p   m a ' n o   va  k o kp  q irra li  x u s u s iy a tg a  
eg a   b o 'lis h id a n   q a t 'i   n a z a r ,   u n d a   in so n   s h a x sig a   t o ‘la  m o s  
k elad ig a n   h aqiqiy  tav sif b e r i s h   im k o n iy a ti  s a q l a n i b   q o la d i. 
U n g a   b e r ila d ig a n   ta v s i f   f a q a t   u n in g   o ky n a y d i g a n   a so siy  
rollari,  egallagan  m a v q e y i n i n g   in d iv id u a llig in i  n a m o y o n  
qilu v ch i  m otivlari  bilan  e m a s ,   balki  u n i n g   is h l a b   c h i q a -  
rishga,  m o d d iy   bo y lik la rn i  o ‘z la s h tirish g a   n i s b a t a n   m u n o -  
s a b a tin i  o 'r g a n i s h   orqali  a n i q l a n a d i / 0 ‘z b e k i s t o n d a   i n s o n  
s h a x s i g a   b e r i l a d i g a n   a s o s i y   t a v s i f   u n i n g   g u m a n i s t i k ,  
m u s t a q i l ,   h u q u q i y   j a m i y a t   q u r i s h   j a r a y o n i g a   n i s b a t a n  
h a m d a   bu  ijtim oiy j a r a y o n d a   faol  q a t n a s h i s h i   k ab i  m u h i m  
m e z o n la rg a  asoslanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

J a h o n   p s i x o l o g i y a   f a n i n i n g   i l g 'o r ,   t a r a q q i y p a r v a r ,  
g u m a n i s t i k   t a d q i q o t c h i l a r i n i n g   ta jrib a s i  k o ‘r s a t i s h i c h a ,  
s h a x s n i n g   p s ix o lo g ik   t u z i l i s h i ,   p six o lo g ik   x u s u s i y a tl a r i 
( x a r a k t e r   x is la ti.  t e m p e r a m e n t   x u s u s i y a t l a r i .   ir o d a v i y  
s ifa tla r i,  a q liy   q o b iliy a tla ri,  i s te 'd o d   darajalari,  b a r q a r o r  
q iz iq is h la ri,  h u k m r o n   m o tiv la ri,  hissiyoti  va  sh u   kab ilar- 
n i n g   m a jm u a s i   h a r   b i r   y a q q o l ,  a lo h i d a   o d a m d a   b e ta k r o r, 
b a r q a r o r u t u r g ‘u n   b irlik n i  tashkil  etadi.  Bu  esa,  o ‘z  nav- 
b a t i d a ,   sh a x sn i p s ixologik  tu zilish in in g   nisbiyligi,  qat'iyligi. 
s te r e o tip lig i  t o ‘g ‘risidagi  fikrni  q a t 'i y   tasdiqlash  im k o n in i  
y a r a t a d i .
P six ik   h o la tla r,  h o d is a la r,  hissiyot,  x o h is h ,  o r z u ,  ta - 
f a k k u r   v a   s h u   k a b iia r  u z lu k s iz   ravishda 
0
‘zgarib  turishi, 
i j ti m o i y   g u m h l a r d a ,   h a y o t i y   vaz iy a tla rd a  o d a m   o ' z   z im - 
m a s i g a   o lg a n   rollariga  a l o q a d o r   x u lq -a tv o rn in g   o ‘zgarishi, 
y o s h i  u lg ‘ayib  borishi  h a m   sh ax sn in g   psixologik  qiyofasi 
(m illiy lik ,  e t n i k   t a ’sir  a s o sid a )  m u a y y a n   d a r a j a d a   b a r q a -  
r o r l i k n i   s a q la y d i.  M a z k u r   nisbiy  b a r q a r o r i i k   o d a m n i n g  
y a s h a s h   s h a r o itla r i,  j i s m o n i y   xu su siy atlarin in g   k o 'r in is h i  
b i l a n   u y g ‘u n lik d a   s h a k l l a n t i r u v c h i   ijtimoiy  m u n o s a b a t l a r  
y i g ki n d i s in in g   d oim iyligi  b ila n   uzviy  b o g 'liq d ir.  Biroq  biz 
q a y d   q ilib  o ‘tgan  d o im iy lik   nisbiy xususiyatga ega.  C h u n k i ,  
sh a x s n i  psixik tuzilish in in g   o ‘zgarishi j a h o n   psixologlarining 
b i r   q a t o r   t a d q i q o t l a r i d a   o ‘r g a n i l g a n .   Bu 
0
‘z g a r i s h l a r  
o d a m n i n g   y ash a sh   m u h i t i ,   a m a lg a   o sh irad ig an   fa oliya tida 
n a m o y o n   b o i a d i   va  u l a r   ijtim oiy  ta 'sir,  tarbiya  sh aro itig a 
b e v o s ita  a lo qadordir.
D e m a k ,   sh a x s n in g   n i s b a ta n   b a r q a r o r   va  o kz g a ru v c h a n  
x u s u s i y a t l a r i   i n s o n   x i s l a t l a r i n i n g   y a x l i t li g i   v a   o ' z a r o  
b o g ‘liq ligidan  tarkib t o p u v c h i   n iu rak k a b  birlikdan  iboratdir.
C het  el  p sixologiyasida  shaxs  nazariyalari
J a h o n   psixologiyasi  f a n id a   sh ax sn in g   k a m o lo ti,  u n i n g  
r i v o j l a n i s h i   t o ‘g ‘ris id a   x i l m a - x i l   n a z a r i y a l a r   y a r a t i l g a n  
b o ‘lib,  t a d q i q o t c h i l a r   i n s o n   shaxsini  o 'r g a n i s h d a   tu rlic h a  
p o z i t s i y a d a n   tu rib ,  m u a m m o n i n g   m o h i y a t in i   y o r i t i s h d a  
o ‘z ig a   x o s   t a r z d a  y o n d a s h a d il a r .   M a z k u r   n a z a riy a la r  q a t o -  
68
www.ziyouz.com kutubxonasi

riga  b io g e n e tik ,  s o ts io g e n e tik ,  p six o g en etik ,  k o g n itiv is tik , 
p six o an alitik ,  bixcvioristik  n a z a r i y a la r n i   kiritish  m u m k i n .  
Q u y i d a   s a n a b   o ‘ti lg a n   n a z a r i y a l a r   v a   u l a r n i n g   a y r i m  
n a m o y a n d a l a r i   t o m o n i d a n   sh a x s n i  rivojlantirish  p r i n s ip la ri 
t o ‘g ‘risidagi  qarash larig a  t o 'x t a l i b  o ‘ta m iz .
B io g en etik   n a z a r i y a n i n g   n e g iz id a   i n s o n n i n g   b io lo g ik  
yetilishi  bosh  o m il  s ifatida  q a b u l  qilin g a n   b o 'l i b ,   q o lg a n  
j a r a y o n l a r n i n g   ta r a q q i y o ti   ixtiy o riy   x u su siy a t  k a s b   e tib , 
u l a r   b i l a n   s h u n c h a k i   o ‘z a r o   a l o q a   t a n   o l i n a d i ,   x o l o s . 
M a z k u r   n a z a r i y a g a   b i n o a n ,   t a r a q q i y o t n i n g   b o s h   m a q -  
sadi  —  biologik  d e t e r m i n a n t   (a n iq lo v c h i)la rig a   q a r a ti la d i  va 
u l a r n i n g   m o h i y a t i d a n   s o t s i a l - p s i x o l o g i k   x u s u s i y a t l a r  
keltirilib  chiqariladi.
T a r a q q i y o t   j a r a y o n i n i n g   o ‘z i,  d a s t a v v a l   b i o l o g i k  
yetilish n in g  universal b o s q ic h i   sifatida  s h a r h la n a d i   v a  ta lq i n  
qilinadi.
B iogen etik   q o n u n n i   F . M y u l l e r   va  E . G e k k e l l a r   k a s h f  
q i l is h g a n .   B i o g e n e t i k   q o n u n i y a t   o r g a n n i n g   t a r a q q i y o t i  
n az a riy a sin i  ta shviq  q i lis h d a   va  a n t i d a r v in e h il a r g a   q a r s h i  
k u r a s h d a   m u a y v a n   tarixiy  o l rin  t u ta d i.  B iroq  b u   q o n u n i y a t  
t a r a f d o r l a r i   o r g a n n i n g   i n d i v i d u a l   v a   t a r i x iy   t a r a q q i y o t i  
m u n o s a b a tl a r in i   t u s h u n t i r i s h d a   q o ‘pol  x a to la r g a   y o ‘l  q o ‘y- 
g a n la r.  J u m l a d a n j  b io g e n e tik   q o n u n g a   k o 'r a ,   s h a x s   p s ix o - 
l o g i y a s i n in g   i n d i v id u a l  t a r a q q i y o t i   ( o n t o g e n e z i )   b u t u n  
in so n iy a t  tarixiy  ta r a q q i y o ti n i n g   (filo g en e zi)  a s o s i y   b o s -  
qichlarini  qisqacha takrorlaydi,  deg a n   Fikr o ‘rtaga ta s h la n a d i^
N e m i s   psixologi  V . S h t e r n n i n g  fikricha,  c h a q a l o q   ( y a n -  
gi  fTip4iC'^n  bolri)  h n ^ 11  o d a m   e m a s ,   balki  fa q a t   s u t e m i -  
zu v c h ila rg a   d a x ld o r   h a y v o n d ir ,   u  olti  o y l i k d a n   o s h g a c h ,  
psixik  t a ra q q iy o ti  j i h a t i d a n   fa qat  m a y m u n l a r   d a r a j a s i g a  
tenglashadi,  ikki»yoshida e sa   o d d i y  o d a m   h o lig a kelad.i,  bosh 
y o s h lard a  ibtidoiy p o d a  holatidagi  o d a m l a r  d arajasiga y e ta d i, 
m a k t a b   d a v rid a n   b o sh lab   ib tid o iy   d avrni  b o s h i d a n   k e c h i -  
ra d i,  kichik  m a k t a b   y o s h i d a   o ‘rta  a s r  k ish ila r  o n g i g a   va 
n i h o y a t   yetuklik  d a v r d a g in a   ( 1 6 — 18  y o s h l a r d a )   u   h o z irg i 
z a m o n   kishilarining  m a d a n i y   d arajasig a  e ris h a d i.
B i o g e n e t i k   n a z a r i y a n i n g   y i r i k   n a m o y a n d a l a r i d a n  
a m e r i k a l ik   psixolog  S.Xoll  p s ix o lo g ik   t a r a q q i y o t n i n g   b o s h
www.ziyouz.com kutubxonasi

q o n u n i   „ r e k a p i t u l a t s i y a   q o n u n i “  (f ilo g e n e z n i  q i s q a c h a  
t a k r o r la s h )   d e b   h iso b lay d i.  U n i n g   fikricha,  o n to g e n e z d a g i  
i n d i v id u a l   t a r a q q iy o t  filo g e n e z n in g   m u h i m   b o s q ic h la rin i 
ta k ro rla y d i.  O li m n in g  t a lq in ig a  k o ‘ra, g o ‘daklik  hayvonlarga 
x o s  t a r a q q i y o t   p allasini  q a y t a r i s h d a n   b o s h q a   n a r s a   em as . 
B o la lik   davri  esa  q a d i m g i   o d a m la r n in g   asosiy  m a s h g ‘uloti 
b o ‘lgan  o v c h ilik   va  b a l i q c h ilik   davriga  a y n a n   m o s   kcladi. 
8 — 12  y o s h   o ra lig ‘idagi  b o l a   o ‘sish  davri  o ‘sm iro ld i  y o s h i- 
d a n   ib o r a t   b o ‘lib,  y o w o y i l i k n in g   oxiri  va  sivilizatsiyaning 
b o s h l a n i s h i d a g i   k a m o l o t   c h o ‘q q i s i g a   h a m o h a n g d i r .  
0 ‘s p irin lik   esa  jin s iy   y e t ilis h d a n   ( 1 2 —  13)  b o s h l a n i b   to  
y e tu k l ik   davri  kirib  k e lg u n g a   q a d a r   (22 —  25  y o s h g a c h a ) 
d a v o m   e t i b ,  u  r o m a n t i z m g a   e k v iv a lc n td ir.  S . X o l l n i n g  
t a l q i n i g a  q a r a g a n d a ,  b u   d a v r la r  „ b o ‘ron  va t a z y iq la r“ ,  ichki 
v a   t a s h q i   n i z o la r d a n   i b o r a t   b o l i b ,   u la rn in g   k ec h ish i  d a v o -  
m i d a   o d a m d a   „indiv id u allik   tu y g ‘u “ si  vujudga  keladi.  Shaxs 
riv o jla n is h in in g   u s h b u   n a z a riy a s i  o ‘z  d av rid a   b ir  ta la y   t a n -  
q i d i y   m u l o h a z a l a r   m a n b a y i   vazifasini  o ktadi,  c h u n k i   in so n  
z o t i d a g i   r i v o j l a n is h   b o s q i c h l a r i   fil o g e n e z n i   a y n a n   t a k -  
r o r la m a y d i  va  ta k ro r la s h i  h a m   m u m k i n   em as.
¿ ' B i o g e n e t i k   k o n s e p s i y a n i n g   b o s h q a   b i r   t u r i   n e m i s  
„ k o n s t i t u t s i o n   p s ix o lo g iy a s i“  (i n s o n n i n g   t a n a   tuzilishiga 
a s o s l a n g a n   n a z a r i y a )   n a m o y a n d a l a r i   t o m o n i d a n   ish lab  
c h i q i l g a n .   E . K r e c h m e r   s h a x s   (psixologiyasi)  tipologiyasi 
n e g i z i g a   b i r   q a n c h a   b i o l o g i k   o m i ll a r n i   ( m a s a l a n ,   t a n a  
t u z i l is h i n i n g  tipi  v a   b o s h q a la r n i)   kiritib,  i n s o n n i n g  j i s m o -  
niy tipi  bilan  o 'sish in in g  xususiyati o ‘rtasida  uzviy bogMiqlik 
m a v j u d ,   d e b   ta x m i n   q iladi.  E . K r e c h m e r   o d a m l a r n i   ikkita 
k a tt a   g u r u h g a   ajra tad i  v a   u la rn in g   biri  sikloid  toifasiga  xos 
( t e z   qo*zg‘a l u v c h i,  h i s - t u y g kusi  o ‘ta   b a r q a r o r ) ,  ikkinchisi 
e s a   s h i z o i d   t o i f a s i g a   ( o d a m o v i ,   m u n o s a b a t g a   q i y i n  
k ir i s h u v c h i ,  h i s - tu y g ‘usi  c h e k la n g a n )   xos  o d a m l a r   e k a n -  
ligini  a y ta d i.  Bu  t a x m i n i n i   u  shaxs  rivojlanishi  d avriga 
k o ‘c h i r i s h g a   h a r a k a t   q i l a d i ,  n a tija d a   o ‘s m i r l a r d a   sikloid 
x u su s iy a tla ri  ( o ‘ta  q o kz g ‘a lu v c h a n lik ,  tajo v u zk o rlik ,  a ffek ­
tiv  ta b ia tlilik ,  ilk  o ‘s p i r i n l a r d a   esa  shizoidlik  xususiyatlari) 
b o ‘la d i,  d e y a   x u lo s a   c h i q a r a d i .   L ekin  i n s o n d a   b io logik 
s h a r t l a n g a n   sifatlar  h a m i s h a   yetakchi  va  hal  qiluvchi  o ‘rin 
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

t u t a   o lm a y d i,  c h u n k i   s h a x s n i n g   i n d i v id u a l- t ip o l o g i k   x u s u - 
siyatlari  h a m m a   v aq t  b ir-b irig a   a y n a n   m o s   t u s h m a y d i .
B i o g e n e ti k   n a z a r i y a   n a m o y a n d a l a r i d a n   a m e r i k a l i k  
p s i x o l o g la r   A . G e z e l l   v a   S .X o il  t a r a q q i y o t n i n g   b io l o g ik  
m o d e li  asosida  t a x m i n i y   ish  k o ‘ra d ila r  va  b u   j a r a y o n d a  
m u v o z a n a t ,   in tegra tsiya,  y a n g ila n is h   sikllari  o ‘z a r o   o ‘rin 
a l m a s h i n ib   tu ra d i,  d e g a n   x u lo sag a  keladilar.
Psixologiya tarixida  Z i g m u n d   F re y d n in g  s h a x s   t a lq in id a  
b io l o g iz m n i n g   e n g   y a q q o l  k o ‘rinishi  o ‘z  i fo d a s in i  t o p g a n .  
U n i n g   t a 'l i m o t i g a   b i n o a n ,   s h a x sn in g   b a r c h a   x a t t i - h a r a -  
katlari  (x u lq i)  o n g s iz   b i o l o g i k   m a y l l a r   y o k i   i n s t i n k t l a r  
b i l a n   s h a r t l a n g a n ,   a y n i q s a   b i r i n c h i   n a v b a t d a ,   u   j i n s i y  
m a y l i g a   ( l i b i d o g a )   b o g ‘l i q d i r .   B i r o q   b u n g a   o ‘x s h a s h  
biolo g iz ato rlik  o m illari  h a m m a  v aq t  in so n  x u l q i n i   belg ilo v - 
c h i  b i r d a n   b i r   m c z o n   y o k i   b e t a k r o r   tu rtk i  r o l i n i   b a ja ra d i 
d e y a  o lm aym iz.
I 
B io g en etik   n a z a r i y a n i n g   q a r a m a - q a r s h i   k o ‘rin is h i  — 
bu aksil qutbga joylashgan  sotsiogenetik nazariya  hisoblanadi. 
S o tsio g e n e tik  y o n d a s h is h g a  b i n o a n ,   sh a x s d a   r o ‘y  b e r a d i g a n  
o ‘zg a ris h la r  j a m i y a t n i n g   tu zilish i,  ij tim o iy la s h u v   us u llari, 
u n i   q u r s h a b   t u r g a n   o d a m l a r   b i l a n   o ‘z a r o   m u n o s a b a t i  
v o sita la rid a n   kelib  c h i q q a n   h o l d a   tu s h u n tir ila d i.i  Ijtim o iy - 
l a s h u v   n a z a r i y a s i g a   k o ' r a ,   i n s o n   b i o l o g i k   t u r   s i f a t i d a  
t u g ‘ilib,  h a y o t n i n g   i jtim o iy   s h a r t- s h a r o i t l a r i n i n g   b e v o s ita  
t a ’siri o s tid a shaxsga  a y l a n a d i .l
G 'a r b i y   Y e v r o p a n i n g   m u h i m   n a z a r i y a l a r i d a n   b iri  — 
b u   r o lla r  n a z a riy a sid ir.  U s h b u   n a z a r i y a n i n g   m o h i y a t i g a  
k o ‘ra, j a m i y a t   o ‘z in i n g   h a r  b i r  a ’zosiga  s t a t u s   ( h a q - h u q u q )  
d e b   n o m l a n g a n   x a t t i - h a r a k a t   (x u lq )n in g   b a r q a r o r   usullari—  
m a jm u y in i  ta k lif  qiladi.  I n s o n   ijtim oiy  m u h i t d a   bajarishi 
s h a r t  b o l g a n   m axsus  ro llari  sh a x sn in g   x u l q - a t v o r   x u s u - 
siy atid a,  o ‘zga la r  b ila n   m u n o s a b a t ,   m u l o q o t   o 'r n a t i s h i d a  
sezilarli  iz  q o ld irad i.
A Q S H d a   keng  ta rq a lg a n   n a z a riy a la rd a n   y a n a   biri  — bu 
individual tajriba va b ilim la m i m ustaqil egallash nazariyasidir. 
M a z k u r  nazariyaga  b i n o a n   sh ax sn in g   h ay o ti  v a   u n i n g   v o q e -  
likka  nisbatan  m u n o s a b a t i   k o ‘p in c h a   k o ‘n i k m a l a r n i  egallash 
va  b ilim la rn i  o ‘z ! a s h t ir i s h n i n g   s a m a r a s i,  q o ‘z g ‘a t u v c h i n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

u z l u k s i z   ravishda  m u s t a h k a m l a n i b   b o ris h n in g   m a h s u li d ir  
( E . T o r n d a y k ,   B .S k in n e r   v a   h o k a z o ).
K . L e v i n   t o m o n i d a n   tavsiya  qilin g a n   „fazoviy  z a ru ra t 
m a y d o n i “  nazariyasi  psixologiya  fani  u c h u n   o ‘z  d av rid a  
m u h i m   a h a m iy a t kasb etadi.  K .L evinning  nazariyasiga  k o 'ra , 
i n d i v i d n i n g  xulqi,  x a t t i- h a r a k a t i,   psixologik  k u c h  vazifasini 
o ‘t o v c h i   ishtiyoq  m a q s a d l a r  b ilan  b o s h q a r ib   turiladi  va  u la r 
fa z o v iy   z a r u r a t   m a y d o n i n i n g   k o 'l a m i   va  ta y a n c h   n u q ta s ig a  
y o 'n a l t i r i l g a n   b o 'la d i.
Y u q o r i d a   tahlil  q i l in g a n   h a r   b i r   n a z a riy a   sh a x s n in g  
i j t i m o i y   x u lq in i  o ‘z g a la r   u c h u n   yopiq  yoki  c h e k l a n g a n  
m u h i t   x u su s iy a tla rid a n   kelib  c h i q q a n   h o ld a   tu s h u n t ir a d i ,  
b u   o ‘r i n d a   o d a m   x o h l a y d i m i   yoki  y o ‘q m i  b u n d a n   q a t ’i 
n a z a r   m a z k u r s h a r o i t g a   m o s l a s h m o g 'i  z a ru r,  d e g a n  a q id a g a  
a m a l   q ilin a d i.
B i z n i n g c h a ,   b a r c h a   n a z a r i y a l a r d a   in s o n   h a y o t i n i n g  
i j t i m o i y - t a r i x i y   v a z iy a tla ri  v a   o b y e k tiv   s h a r t- s h a r o i t l a r i  
m u t l a q o  e ’tiborga o l i n m a g a n g a  o ‘xshaydi.
'  P s ix o lo g iy a d a   p s i x o g e n e t i k   y o n d a s h i s h   h a m   m a v ju d  
b o ‘Iib,  u   b io g e n e tik ,  s o t s io g e n e tik   o m i ll a r n in g   q i m m a t i n i  
k a m s i t m a y d i ,   a k s i n c h a   p s i x i k   j a r a y o n l a r   t a r a q q i y o t i n i  
b i r i n c h i   darajali  a h a m i y a t g a   ega  d e b   hisoblaydi.  U s h b u  
y o n d a s h i s h n i   u c h t a   m u s ta q il  y o 'n a lis h g a  ajratib  tahlil  qilish 
m u m k i n ,   c h u n k i   u la rn in g   h a r   biri  o ‘z  m o h iy a ti,  m a h su li 
va j a r a y o n   sifatida  k e c h is h i  b ila n   o ‘z a ro   farqlanadi.