O ‘zbekiston respublikasi oliy va o ‘rta ta’lim vazirligi

O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ‘RTA TA’LIM VAZIRLIGI

Urganch Davlat Pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti
Texnalogiya ta‘lim yo‘nalishi
221-guruh sirtqi tolibi Nazirboyeva Zulayhoning
Umumiy psixologiya fanidan yozgan
Mustaqil ishi
Mavzu : "Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari"


Bajardi: Nazirboyeva Z

Qabul qildi: Matyaqubova Z.
Urganch-2023

Mavzu: Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari

Reja:
1. Psixologik nazariyalar
2. Shaxsiyat tuzilishi
3. Jinsiy farqlar


1. Psixologik nazariyalar
Chet el psixologiyasida shaxsni o'rganishga umumiy yondashuvlarni tavsiflab, ikkita asosiy yondashuvni ajratib ko'rsatish mumkin - nomotetik va ideografik. Nomotetik yondashuv shaxs faoliyatining umumiy, universal qonuniyatlarini tavsiflashni nazarda tutadi. Bu erda asosiy usullar tabiiy fanlar usullari - kuzatish, tajriba, matematik va statistik ma'lumotlarni qayta ishlashdan foydalanish bo'lishi kerak. Ideografik yondashuv shaxsning o'ziga xosligini, o'ziga xos yaxlitligini ta'kidlaydi va asosiy usullar "maxsus holatlar" ni aks ettirish va tavsiflash bo'lishi kerak, ularning ma'lumotlari nazariy jihatdan umumlashtiriladi va sharhlanadi. Chet el psixologiyasida shaxsiyatning juda ko'p turli xil nazariyalari mavjud. An'anaviy ravishda ularni uchga bo'lish mumkin katta guruhlar: psixoanalitik, xulq-atvor va gumanistik nazariyalar. Shaxsiy psixologiyada psixoanalitik yo'nalish paydo bo'ldi XIX ning boshi- XX asrlar. Uning asoschisi 3. Freyd edi. 40 yildan ortiq vaqt davomida u ongsizlikni o'rganib chiqdi va shaxsiyatning birinchi keng qamrovli nazariyasini yaratdi. Freydning shaxsiyat nazariyasining asosiy bo'limlari ongsizlik muammolari, aqliy apparatning tuzilishi, shaxs dinamikasi, rivojlanish, nevrozlar, shaxsni o'rganish usullari edi. Keyinchalik ko'plab taniqli psixologlar (K.Xorni, G.Sallivan, E.From, A.Freyd, M.Klayn, E.Erikson, F.Aleksandr va boshqalar) uning nazariyasining aynan shu jihatlarini rivojlantirdilar, chuqurlashtirdilar va kengaytirdilar. Freydning fikricha, ruhiy hayot ongli, ongdan oldingi va ongsiz darajalarda davom etadi. Hushsiz hudud, xuddi aysbergning suv osti qismi kabi, boshqalarga qaraganda ancha katta va kuchliroqdir va insonning barcha xatti-harakatlarining instinktlari va harakatlantiruvchi kuchlarini o'z ichiga oladi. Psixoanalitik nazariyada inson instinktlarining ikkita asosiy guruhi mavjud: erotik instinktlar yoki hayot instinktlari va o'lim instinktlari yoki buzg'unchi instinktlar. Hayotiy instinktlarning energiyasi "libido" deb ataladi. Hayot instinktlari ochlik, tashnalik, jinsiy aloqani o'z ichiga oladi va shaxsni saqlashga va turning omon qolishiga qaratilgan. O'lim instinktlari - bu insonning ichida (mazoxizm yoki o'z joniga qasd qilish) va tashqarida (nafrat va tajovuz) yo'naltirilishi mumkin bo'lgan halokatli kuchlar. Instinktlar Freyd tomonidan tasvirlangan uchta shaxsiy tuzilmalar faoliyat yuritadigan barcha energiyani o'z ichiga oladi. Bu doimiy ravishda instinktiv qoniqish uchun kurashadigan va zavqlanish tamoyiliga asoslanadigan Id (tug'ma ongsiz drayvlar unda joylashgan). Idning instinktiv talablarini reallik tamoyili asosida bajarishga intiladigan ego (ham ongli qatlamda, ham ongsizda joylashgan). Ota-onalar va ijtimoiy axloqning ta'sirini ifodalovchi super-ego. Bu tuzilma bolaning hayoti davomida, u o'z jinsidagi yaqin kattalar bilan aniqlanganda shakllanadi. Identifikatsiya jarayonida bolalar Edip kompleksini (o'g'il bolalarda) va Elektr majmuasini (qizlarda) ham hosil qiladi. Bu bola identifikatsiya ob'ektiga nisbatan boshdan kechiradigan ikki tomonlama his-tuyg'ular majmuasidir. Shaxsning egoi tashqi dunyoni, id va super egoni belgilaydi, ko'pincha mos kelmaydigan talablarni qo'yadi. Ego juda ko'p bosimga duchor bo'lgan hollarda, Freyd tashvish deb atagan holat paydo bo'ladi. Ego tashvishga qarshi o'ziga xos to'siqlarni - himoya mexanizmlarini o'rnatadi. Birinchi nazariy psixologlardan biri Freyd shaxsning rivojlanishini tahlil qildi va hal qiluvchi rolni ko'rsatdi. erta bolalik asosiy shaxsiy tuzilmalarni shakllantirishda. Uning fikricha, shaxs asosan hayotning beshinchi yilining oxiriga kelib shakllanadi va keyinchalik bu asosiy tuzilma rivojlanadi. Psixoanalitik kontseptsiyada shaxsning rivojlanishi stressni kamaytirishning yangi usullarini o'zlashtirish sifatida tushuniladi. Kuchlanish manbalari fiziologik o'sish jarayonlari, umidsizliklar, nizolar va tahdidlar bo'lishi mumkin. Shaxs keskinlikni bartaraf etishni o'rganadigan ikkita asosiy usul mavjud - aniqlash va joy o'zgartirish. Bola o'z rivojlanishida bir qator psixoseksual bosqichlardan o'tadi. Shaxsning yakuniy tashkiloti barcha bosqichlar tomonidan olib kelingan narsalar bilan bog'liq. Chet ellik shaxs psixologiyasidagi yana bir muhim tendentsiya bu bixeviorizmdir. 20-asr boshlarida hukmronlik qilgan introspektiv psixologiyaga amerikalik olim J.Uotson yangi, obyektiv psixologiya bilan qarshi chiqdi. Bixeviorizmni o'rganish predmeti inson xatti-harakati bo'lib, psixologiya tabiatshunoslikning eksperimental yo'nalishi sifatida ko'rib chiqildi, uning maqsadi xatti-harakatni bashorat qilish va nazorat qilishdir. Insonning barcha xatti-harakatlarini sxematik tarzda "rag'batlantirish" (5) va "javob" (R) atamalari yordamida tasvirlash mumkin. Uotsonning fikriga ko'ra, odam dastlab oddiy reaktsiyalar va reflekslarga ega, ammo bu irsiy reaktsiyalar soni kam. Insonning deyarli barcha xatti-harakatlari konditsionerlik orqali o'rganish natijasidir. Ko'nikmalarning shakllanishi, Uotsonning fikriga ko'ra, hayotning eng dastlabki bosqichlarida boshlanadi. Asosiy ko'nikma yoki odatlar tizimi quyidagilardan iborat: 1) visseral yoki hissiy; 2) qo'llanma; 3) laringeal yoki og'zaki. Uotson shaxsiyatni odatlar tizimining hosilasi deb ta'riflagan. Shaxsni etarlicha uzoq vaqt davomida xatti-harakatlarni amaliy o'rganishda aniqlanishi mumkin bo'lgan harakatlar yig'indisi sifatida tavsiflash mumkin. Bixevioristlar uchun shaxsiyat muammolari va ruhiy salomatlik muammolari ong bilan bog'liq muammolar emas, balki xatti-harakatlarning buzilishi va odatlar to'qnashuvi bo'lib, ularni konditsionerlik va dekonditsionerlik yordamida "davolash" kerak. Uotson ishining keyingi barcha tadqiqotlari "rag'batlantirish-javob" munosabatlarini o'rganishga qaratilgan edi. Yana bir mashhur amerikalik olim B.f. Skinner reaktsiyaning namoyon bo'lishidan keyin atrof-muhitning organizmga ta'sirini hisobga olish uchun ushbu formuladan tashqariga chiqishga harakat qildi. U operant ta'lim nazariyasini yaratdi. Skinner shaxsga xos bo'lgan xulq-atvorning ikkita asosiy turi borligiga ishondi: klassik shart-sharoitlarga asoslangan respondentning xatti-harakati va undan keyingi natija bilan belgilanadigan va boshqariladigan operant xatti-harakati. Ijobiy natija bo'lgan operant javob o'zini takrorlashga intiladi; salbiy natijaga olib keladigan operant reaktsiya takrorlanmaslikka moyil bo'ladi. Skinner armatura muammosini batafsil o'rganib chiqdi: uning turlari, rejimlari, dinamikasi. Ushbu tadqiqotlar natijalari trening va psixoterapiyani tashkil etish amaliyotida keng qo'llanilishini topdi. Xorijiy shaxs psixologiyasining uchinchi yo'nalishi - gumanistik - psixoanaliz va bixeviorizmdan farqli ravishda shakllangan. U yagona nazariy maktabda shakllanmagan, balki bir qator maktablar, yondashuvlar, nazariyalardan iborat: personologik, gumanistik, ekzistensial, fenomenologik va boshqa sohalar. Gumanistik psixologiyaning barcha sanab o'tilgan sohalarini birlashtiradigan o'ziga xos xususiyat - bu shaxsni o'ziga xos yaxlitlik sifatida ko'rib chiqish, dunyoga ochiq va takomillashtirishga qodir. G.Olport, A.Maslou, K.Rojerslar bu yoʻnalishning asosiy vakillari hisoblanadi. 1962 yilda AQShda gumanistik psixologlar jamiyati tashkil topdi. Uning tarkibiga S. Byuler, K. Goldshteyn, R. Xartman, J. Bugental kiradi. Gumanistik yondashuvning asosiy xususiyatlari Bugental quyidagilarni e'lon qildi: 1) insonga yaxlit (yaxlit) yondashish; 2) insonga g'amxo'rlik qilishning psixoterapevtik jihati; 3) subyektiv jihatning ustuvorligi; 4) shaxs tushunchalari va qadriyatlarining ustun qiymati; 5) shaxsning ijobiy tomonlarini ta'kidlash, o'zini o'zi anglash va yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishni o'rganish; 6) o'tmishni o'z ichiga olgan shaxsni belgilovchi omillarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish; 7) kasal odamlar yoki hayvonlardagi shaxsiy jarayonlarga emas, balki oddiy yoki taniqli odamlarning shaxsiyatini o'rganishga qaratilgan tadqiqot usullari va usullarining moslashuvchanligi. Albatta, shaxsiyatni o'rganishda qisqacha tavsiflangan xorijiy tendentsiyalar mavjud tushunchalarning xilma-xilligini aks ettirmaydi. Bundan tashqari, ko'plab nazariyalar chegaraviy qarashlarga asoslanadi. Chet el psixologiyasida shaxsiyatning juda ko'p turli xil nazariyalari mavjud. An'anaviy ravishda ularning barchasini uchta katta guruhga bo'lish mumkin: psixoanalitik, xulq-atvor va gumanistik nazariyalar. 1. Z.Freydning psixoanalitik kontseptsiyasi. Shaxs psixologiyasiga hozirgacha ta'sir ko'rsatuvchi eng keng tarqalgan nazariyalardan biri bu freydizmdir. Bu nazariya biz klinik deb belgilagan shaxsni o'rganish davrida paydo bo'lgan. Bu nazariyaning yaratuvchisi Z.Freyddir. Keyinchalik, freydizm asosida shartli ravishda neofreyd nazariyalari guruhiga birlashtirilishi mumkin bo'lgan bir qator nazariyalar paydo bo'ldi. Xulq-atvor muammosini ko'rib chiqib, Freyd insonning aqliy faoliyatini belgilaydigan ikkita ehtiyojni aniqlaydi: libidinal va tajovuzkor. Ammo bu ehtiyojlarni qondirish tashqi dunyoning to'siqlariga duch kelganligi sababli, ular ongsiz hududni tashkil qilib, majburan chiqariladi. Ammo baribir, ba'zan ular ongning "tsenzurasi" ni chetlab o'tib, ramzlar shaklida paydo bo'ladi. Freydning shaxsiyat nazariyasining asosiy bo'limlari ongsizlik muammolari, aqliy apparatning tuzilishi, shaxs dinamikasi, rivojlanish, nevrozlar, shaxsni o'rganish usullari edi. Keyinchalik ko'plab taniqli psixologlar (K.Xorni, G.Sallivan, E.From, A.Freyd, M.Klayn, E.Erikson, F.Aleksandr va boshqalar) uning nazariyasining aynan shu jihatlarini rivojlantirdilar, chuqurlashtirdilar va kengaytirdilar . Freyd tomonidan yaratilgan shaxsiyatning ushbu konstruktsiyasi inson xulq-atvori tuzilmalarining murakkabligi, xilma-xilligi haqidagi taxminni o'z ichiga oladi va bu tarkibiy qismlarning barchasi asosan biologik qonunlarga bo'ysunadi. Freyd nazariyasiga ko'ra, insonning haqiqiy harakatlari ong tomonidan "qo'zg'atilgan" ehtiyojning ramzi sifatida ishlaydi. Shuning uchun psixoanaliz nazariyasini tavsiflab, taniqli rus psixologi F.V.Bassin ta'kidladiki, Freyd ta'limotining mohiyati qatag'on qilingan tajriba va ong o'rtasidagi halokatli ziddiyatni tan olishdan iborat. shaxs va ijtimoiy muhit o'rtasidagi qarama-qarshilikka olib keladi. 2. K. Yung shaxsining tipologiyasi 12 . U shaxsning ikki turini ajratadi: ekstrovertlar (u tashqi dunyoga yo'naltirilgan) va introvertlar (o'z tajribalari dunyosiga yo'naltirilgan). K.Yung Freydning o‘qituvchisidan ajralib qolgan birinchi shogirdlaridan biri edi. Ular o'rtasidagi kelishmovchilikning asosiy sababi Freydning panseksualizm g'oyasi edi. Ammo Yung Freydga qarshi kurashni materialistik emas, balki idealistik pozitsiyadan olib bordi. Jung o'z tizimini "analitik psixologiya" deb atagan. Yungning fikricha, inson psixikasi uchta darajani o'z ichiga oladi: ong, shaxsiy ongsiz va kollektiv ongsizlik. Shaxsning shaxsiyatining tuzilishida hal qiluvchi rolni insoniyatning butun o'tmishidan qolgan xotira izlaridan hosil bo'lgan kollektiv ongsizlik o'ynaydi. Kollektiv ongsizlik universaldir. Bu insonning shaxsiyatiga ta'sir qiladi va tug'ilgan paytdan boshlab uning xatti-harakatlarini oldindan belgilaydi. O'z navbatida, kollektiv ongsizlik ham turli darajalardan iborat. U milliy, irqiy va umuminsoniy meros bilan belgilanadi. Eng chuqur daraja insoniyatdan oldingi o'tmish izlaridan, ya'ni insonning hayvoniy ajdodlari tajribasidan iborat. Shunday qilib, Yung ta'rifiga ko'ra, jamoaviy ongsizlik - bu qadimgi ajdodlarimizning ongi, ularning fikrlash va his qilishlari, hayot va dunyoni, xudolar va odamlarni tushunishlari. Kollektiv ongsiz shaxslarda arxetiplar shaklida namoyon bo'ladi, ular nafaqat tushlarda, balki haqiqiy ijodda ham uchraydi. Arxetiplar shaxslarga xosdir, lekin ular kollektiv ongsizlikni aks ettiradi. Bular aqliy tasavvurlarning ba'zi umumiy shakllari, shu jumladan hissiylikning muhim elementi va hatto pertseptiv tasvirlar.