O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti fakulteti (sirtqi) -guruh ning fanidan mavzu: antonomiya va antesemiya munosabati kurs ish ilmiy rahbar: qo’qon 2022

chuqur oralig`ida yoki tekislik ustidagi baland va past o`rtasida oraliq joy bor.
Demak, ana shu oraliq joy mantiqiy markaz sifatida tasavvur qilinadi. Ammo ochiqyopiq, oq-qora, gunoh-savob, uchrashmoq-ayrilmoq kabi bir qator antonimlarda
mantiqiy markazni topish amrimahol. Shunday bo`lsa ham mazmunan oraliq
tushunchalar mavjud (na ochiq, na yopiq qiya, oqish yoki qoramtir, bilmaslik,
ko`rishmaslik kabi). Mantiqiy markazni topish mumkin bo`lmagan hollarda,
so`zlarning antonimligi ularning boshqa umumiy belgilari asosida aniqlanadi. Bundan
qati`y nazar mantiqiy markaz qoidasi tilshunoslikda yangi bir hodisa bo`lib, hali uni
atroflicha o`rganishga to`g`ri keladi.
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda antonimlarni ma`lum turlarga ajratish
masalasida olimlarning yakdil emasligi ko`zga tashlanadi. Antonimlarning turlari
haqida har xil qarashlar mavjud. Darslik va qo`llanalarda avvalo, antonimiya
hodisasining tilning qaysi sathida yuzaga kelayotganligiga qarab lug`aviy antonimiya,
grammatik antonimiya kabi turlari qayd etiladi.
Lug`aviy antonimiyada o`zaro antonimik munosabatga kirishayotgan
birliklarning anglatgan ma`nosi va ma`lum birlikning o`zi bilan zidlik hosil
qilayotgan birlik bilan antonimik munosabatga kirisha olish imkoniyati hisobga
olinadi: katta-kichik , baland-past, issiq-sovuq va shu kabilarda ma`noviy jihatdan
antonimik mavjud.
Grammatik antonimiya esa morfemalar asosida yuzaga keladi. Bunda til
tizimidagi mavjud morfemalar bilan yangi so`z yasash asosida antonimlik ro`y
beradi: gulli-gulsiz, beaql-aqlli, serhosil-hosilsiz kabi.
Tilshunoslikka oid adabiyotlarda lug`aviy antonimiya leksik antonimiya,
frazeologik antonimiya, leksik-frazeologik antonimlar kabi turlarga ajratiladi.
a) leksik antonimiya asosida antonimik munosabatga kirishgan so`zlarning leksik
ma`nosi yotadi: yaxshi-yomon, baland-past, oq-qora, issiq-sovuq kabi.
b) frazeologik antonimiyada esa iboralarning anglatgan ma`nolariga ko`ra o`zaro
qarama-qarshi ma`nolarni anglatishi e`tiborga olinadi: boshga ko`tarmoq – yerga
urmoq, boshi osmonga yetdi – qovog`idan qor yog`adi , yerga ursa, ko`kka sakraydi -
qo`y og`zidan cho`p olmagan kabi;
v) leksik - frazeologik antonimlarda esa alohida olingan so`z ibora bilan zidlik
munosabatiga kirishadi va uning ma`nosi antonimlik jihatdan iboraning ma`nosiga
qarshi tura oladi: xafa – boshi ko`kka yetdi, og`zi qulog`iga yetdi, terisiga sig`madi
kabi.
Ba`zi bir adabiyotlarda antonimlarni tasniflashda ularning to`la va yarim (chala,
to`liqsiz) kabi turlari ham mavjudligi aytiladi. R. Sayfullayeva va boshqalar
tomonidan yaratilgan “Hozirgi o`zbek adabiy tili” darsligida antonimlarni tasniflashda
ularning qanday o`zakdan tashkil topganligi ham e`tiborga olingan: Antonimlar
strukturasiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: har xil o`zakli antonimlar: katta–
kichik, kirmoq-chiqmoq, muhabbat-nafrat; bir xil o`zakli antonimlar: madaniyatli -
madaniyatsiz, aqlli-aqlsiz, ongli-ongsiz.28
Yuqorida qayd etganimizdek, kelgan-kelmagan, bor-borma, bilimli-bilimsiz kabi
leksik birliklarni o`zaro oppozisiyadagi antonimlar sifatida qarash mumkin emas.
Ularda oddiygina holat – inkor ifodalanayapti, xolos. Kelgan-kelmagan, bor-borma
kabi ko`rinishlarda inson harakati inkor qilinayotgan bo`lsa, madaniyatli -
madaniyatsiz, aqlli-aqlsiz, ongli-ongsiz so`zlarida esa ega emaslik ma`nosi bo`rtib
turibdi. Shuning uchun asosida inkor yotgan bunday ko`rinishlarni antonim deb
bo`lmaydi.
Antonimlarni, xususan, leksik antonimlarni hozirgi o`zbek tili bo`yicha
yaratilgan tadqiqotlarga asoslanib tuzilishiga ko`ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. O`zaro antonimik munosabatga kirishgan so`zlar tub so`zlardan iborat bo`ladi: