O‘bekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Issiqlik sig‘imi. Obyekt isitilganda uning harorati ortadi. Isitish deganda obyektga ma’lum miqdordagi issiqlik yoki issiqlik energiyasini uzatish tushuniladi. Issiqlik obyektda atomlar vibratsiyasining kinetik energiyasi ko‘rinishida to‘planadi. Idishdagi maksimal mumkin bo‘lgan suv miqdori bilan obyekt yutishi mumkin bo‘lgan issiqlik miqdorini bir-biriga o‘xshatish mumkin. Tabiiyki, idishdagi suv miqdori uning idishning sig‘imi deb ataladigan hajmidan oshiq bo‘lishi mumkin emas. Huddi shunga o‘xshab har qanday obyekt issiqlik sig‘imi
bilan xarakterlanishi mumkin, u obyektning materialiga ham, m massasiga ham bog‘liq bo‘ladi:
C = cm (4.74)

Bunda s – materialning issiqlik hususiyatlari bilan belgilanadigan konstanta. U solishtirma issiqlik sig‘imi deb ataladi va uning uchun quyidagi nisbat adolatli bo‘ladi:

c = (4.75)
Solishtirma issiqlik sig‘imi materialning o‘zini tasvirlaydi, issiqlik sig‘imi esa bu materialdan qilingan obyektning tavsifi bo‘lib hisoblanadi. Qat’iy qilib aytadigan bo‘lsak, solishtirma issiqlik sig‘imi butun haroratlar diapazonida ham, materialning barcha holatlarida ham doimiy kattalik bo‘lib hisoblanmaydi. U materialning holati o‘zgarganda, masalan, material qattiq fazadan suyuq fazaga o‘tganda sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin. Mikroskopik darajada solishtirma issiqlik sig‘imi materialning struktura o‘zgarishini aks ettiradi. Masalan, 0 ... 100 harorat diapazonida (suyuq faza) suvning solishtirma issiqlik sig‘imi deyarli doimiy bo‘lib hisoblanadi. Deyarli – biroq butunlay emas, u muzlash harorati atrofida biroz yuqoriroq, 35 oralig‘ida va 38 ... 100 intervalda biroz pastroq bo‘lib qoladi. Shuningdek suvning eng past solishtirma issiqlik sig‘imi 37 ga, barcha issiq qonli mavjudotlarning biologik optimal haroratiga mos kelishi qayd qilingan.
9-seminar mashg‘uloti. Elektromagnit o’zgartkichlari konstruksiyalari va ularni loyixalash.

Takomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari ko‘p aylanishli ќuvurli armaturani distansion boshќaruvi uchun ќo‘llanadi. Bu ijro mexanizmlari M,A,B,V,G,D rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bo‘lib, ular gidromelirrativ tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida ќo‘llaniladi. Ular bir-biridan maksimal aylanish momenti,

reduktorining tuzilishi, gabarit ulanish o‘lchamlari va ba’zi konstruktiv elementlari bilan farќlanadi. Elektr yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan, yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus ќurilmalari va boshќaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga ko‘ra normal ћolatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga ko‘ra texnik ma’lumotlar keltirilgan. Elektr yuritmalarining normal ћolatidagi joylashtirilishi vertikal ћolat ћisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi).
7 1-jadva

Elektr motor tipii	Joylashtirilishi	Ishchi ћarorat oraliѓi S	Tashќi muxitning nisbiy namligi 20 Sda %	Moylash davriyligi
M	Xonalardagi va ochiќ ћavodagi statsionar ќurilmalar	-20…+35	80gacha	Uch oyda 1 marta
A	-	-40…+40	95 gacha
B,V,G,D				Bir yildan kam emas

B,V,G,D tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini ko‘rib chiќamiz.

Elektr yuritmaning knematik sxemasi7.3 - rasmda keltirilgan. Elektr yuritma ќuyidagi asosiy elementlar va ќismlardan tashkil topgan: korpus chervyakli silindrik reduktor, ќo‘l dubleri ќismi elektr motori yo‘l va moment o‘chirgichlari ќutilari.

7.3- rasm. Takomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari (elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Yo‘l va moment o‘chirgichlari ќutilari korpusga maћkamlanadi. Korpusga podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj ќilingan. SHirikli valda aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan. 6- maxovikli ќo‘l dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan. SHu erda bo‘sh ќilib kulachokli 4-silindirik ѓildirak joylashtirilgan. Korpusga xuddi shunday ravishda yo‘l va moment o‘tkazgichlari ќutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli ѓildirakka ega bo‘lgan va 40, 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan.
Ќuti ќuyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan. 34-chervyakli yul o‘chirgichlari ќismi, 33- chervyakli ѓildirak, 27,30-kulochoklar,25,26- moment o‘tkazgichlari: 24 va 36-richaglari, purjinalar 22, 35-blokirovka kulochoklari 23,31- mikroutkazgichlar 21,32 shestrnali ko‘rsatkich ќismi 19,20: strelka 18, 17-shestrnyali distansion ko‘rsatkichlar ќismi, 16-potensioner.
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma ќuyidagicha ishlaydi. Aylanma xarakat elektr motoridan 2,3,4-silndirik ѓildirak va 5- kulachokli mufta orќali 45 sharikli valga uzatiladi. 46 chervyak ѓildirak orќali aylantiruvchi moment ishchi organning (surѓich) yuritma valiga uzatiladi. Bundan tashќari, 47 chervyak 43 chervyali ѓildirak, 41 va 40- silindirik shestrnalar orќali xarakat 39-vilka, 33 va 34 chevyak jufti 0,19 shestrnya 18 ko‘rsatkich strelkasi va 17 shesterna orќali 16-potensiometr valikiga uzatiladi. Elektr motorini ishida aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas, chunki maxovikni 7- kulochokli vtulkasi ajratilgan ћolatda bo‘ladi. Bu vaktda 5 muftoning kulokchalari 5- silindirli ѓildirak kulokchalari bilan boѓlanib ќoladi va ular orќali ћarokat 45 shlitsli valga uzatiladi. Elektr motori ќo‘shilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4 ѓildirak kulachoklari birlashadi, bu ћolda 5-mufta 9 shtok orќali 7 vtulkani 45 shpitsli val kulachoklaridan bo‘shatadi. Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli valni birvaktning uzida elektr motori va ќo‘l boshќaruvida ishlashini oldiini oladi. Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ishlab chiќariladi. Ularning ish prinsipi ќuyidagicha: maxkamlovchi armatura ishchi organi uning
«Ochiќ» va «YOpiќ» ћolatlarining ќandaydir. Oraliќ ћolatlarida aylanish momenti maksimal ќiymatida bo‘lgan 44 yuritma vali to‘xtaydi. Bu vaќtda 46 chervyak, 42 chervyakli ѓildirak o‘ќiga uraladi va buni natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orќali shtitslar bo‘ylab o‘ќning yo‘nalishida xarakatlana boshlaydi.
46 – chervyakning oldinga xarakati 10 richag, 11, uk, 12 – tishli sektor, 14
va 39 vilkalar, 13, 15, 37, 38 – silindrli ѓildiraklar yordamida 25 va 26 moment kulachoklarining aylanma xarakatiga o‘zgartirib beradi. Ular aylanganda 24 va 36 richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni ќuyib yuboradi va elektr motor zanjiri uziladi. M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan B,V,G va D tipidagi elektr motorlaridan farќ ќiladi. Ularda chervyakli reduktor o‘rniga silindrli reduktor ќo‘llaniladi. YAna bir kancha kinematik bo‘ѓinlarda ma’lumo‘uzgarishlar bor, lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil.
Maksimal tok relesiga ega bo‘lgan elektr yuritmalar. Elektr motorlarni yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish maќsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bilan ta’minlanadi.
Elektr motori validagi ќarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan aylanish momenti kadratiga proporsional ravishda ortadi. SHuni ћisobga olib, aylanish momentini chegaralovchi mufta o‘rniga tok relesini ќo‘llash mumkin. SHu maќsadda elektr motorini ta’minlovchi kuch tarmoѓining fazalaridan biriga oniy xarakatli maksimal tok relesi ulanadi. Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv magnit ishga tushirgich ѓaltagi zanjiriga ulanadi.
Maksimal tok relesini ќo‘llash elektr yuritma konstruksiyasini soddalashtirish, uning massasi va gabarit o‘lchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi, lekin bu ћolda boshќaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi. Maksimal tok relesi bo‘lgan elektr motorlari faќat so‘rѓichlarda o‘rnatiladi. SHpindel armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yo‘l o‘chirgichi bilan xarakatga keladi.

1.