Одам анатомияси фанидан маъруза матнлари


Download 493 Kb.
bet16/31
Sana09.04.2023
Hajmi493 Kb.
#1345155
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   31
Bog'liq
Ан.маъ.5 кит.

Чанок кисми. Юкорида айтилганидек, ички сохани. Яъни думгаза ва дум сохаларини уз ичига олади, лекин бир-бирига жуда якин: алокадор булганлиги учун уларни ьитта соха сифатида тасаввур килиш мумкин. Бу сохада жойлашган 9 та тугундан факат бир жуфтигина дум кисмига тугри келади, колган 4 жуфти думгаза сохасидир.
Умуртка погонасининг пастки икки кисми, яъни думгаза хамда дум кисмларининг олд томонлари яссилашиб текис юза хосил булганлиги учун симпатик нервларнинг икки томонда (унг ва чап) жойлашиб келаётган тугунлари шу текис юзаларга утади ва бир-бирига якин келади. Энг охирги (дум сохасидаги) тугун ток булгани учун тугунлараро шох ёрдамида унг ва чап томондаги охирги думгаза тугунлари билан кушилади. Шундай килиб, дум тугуни воситасида унг томондаги симпатик поя чап томондаги симпатик поя билан туташади ва умумий битта симпатик тугунлар занжирини вужудга келтиради.
Чанок кисми тугунларидан 1) ramus intrganglionares дан ташкари яна 2) унг ва чап томон тугунларининг кушувчи кундаланг толалар 3) чанокдаги аъзоларда чигаллар хосил килувчи думгаза ва чанок шохлари -rami sacrales et rami pelueni хамда шу сохадаги анимал нервлар билан кушилувчи кулранг толалар - rami communicantes grisei чикади.
Юкорида айтилганлардан билинадики, симпатик поя тугунларидан чикувчи нерв ва шохлар маълум жойларда (йирик кон томирлар атрофида, аъзолар деворида ва х.к.) чигаллари хосил килар экан. Биз чигалларнинг купчилиги билан юкорида танишиб утдик (симпатик поя хакидаги маълумотларга каралсин) энди бу хакдаги тушунчамиз яна хам туларок булиши учун шу чигалларнинг йирикларини яна бир кайтариб, туларок тасвирлаб чикамиз, чунки уларнинг хос булишида симпатик нервлар юрак чигали - plexus cordiacus буйиндаги устки урта ва пастки симпатик тугунлардан чикувчи учта юрак нервлари амда адашган нерв тармоклари иштирокида хосил булади. Чигаллар жойлашувига кура иккига 1) юза чигали - plexus cordiacus superfisalis ва 2) чукурликдаги чигали - plexus cordiacus profundus деб аталади.
Юза чигал аорта равогининг остида чукурликдаги чигал эса. Аорта равогининг орасида, шу равок билан кекирдакнинг икки бронхга булинган жойи (bufur catio)оралигида жойлашган. Бу чигаллардан чикувчи ва симпатик хамда парасимпатик толаларга эга булган нервлар юракка боради ва остки меъда чигаллари - plexus gastricus interior et superior, жигар чигали (артерия атрофидаги чигал) plexus hepaticus. Талок чигали - pleus lienalis устки ва остки туткич чигаллари - plexus mesentericus superior et inferior ва бошкаларни хосил килади. Уз-узидан маълумки, бу чигаллар артериялар сонига караб жуфт ва ток булади. бу чигални хосил килишда симпатик поянинг бел кисмидаги тугунларидан чикувчи толалар хам катнашади. Аортанинг IV бел умурткаси каршисига келиб, икки артерия (ailiaca communis sinistra et dextra) га булинган жойида корин бушлигидаги охирги чигал, устки корин ости чигали - plexus hypoglion celiacum ёки ganglion mesentericum superior ни олади. Корин чигалида юкорида айтилганидек ички аъзоларда борувчи катта ва кичик нервлар (n.n.splanchnicus major et minor)нинг тугун олди (прегенглинор) толалари тугайди.
Корин чигали (ундаги тугун хужайралари)дан чиккан (постганглионар) толалар шу корин аортасидан чикувчи хамда катта ва кичик артериялар девори буйлаб кетади ва йирик артериялар атрофида артерия номи билан аталувчи чигаллар хосил килади. Масалан, буйрак усти чигали -plexus renalis, мояк чигали (моякка борувчи артерия - atesticuloris атрофида) plexus testicularis (эркакларда) plexus ovaricus (аёлларда) ва х.к.
Пастки корин ости чигали - plexus hypogastricus inferior дан чикувчи толалар чанок ичидаги аъзоларни кон билан таъминлови артериялар билан бирга боради ва улар деворида чигалла хосил килади. Масалан, тугри ичак чигаллари - plexus rectalis medii, ковук чигали - plexus vesicalis, простата чигали - plexus prostaticus, уруг найи чигали - plexus deferentialis, бачадон хамда хикилдок чигали - plexus utervaginalis ва х.к. Умумий корин ости артериясининг узида хосил булган чигаллар plexus iliaci дан чикувчи толалар ташки ёнбош артерияси (a iliaca) буйлаб давом этиб, сон чигали - plexus femoralis сифатида сон аретиясига утади. Пастки корин ости чигалини хосил килишда симпатик поянинг чанок (думгаза) кисмидаги тугунлардан чикувчи толалар хам катнашади.
Парасимпатик кисм - pars parasymhathcus. Парасимпатик нервлар бош миянинг икки сохаси (урта ва узунчок мия) ва орка миянинг бир сохаси (думгаза кисми)дан чикишини юкорида айтиб утган эдик. Бу асосий нервлардан ташкари орка миянинг кукрак ва бел кимларидан чикувчи анимал нервлар орка илдизлари таркибида хам парасимпатик нерв толалари булади.
Бош миядаги мухсус парасимпатик нерв узаклари ва орка миянинг думгаза сохаидаги кулранг модда хужайраларидан чикувчи постганглионар нерв толалари узлари борадиган ички аъзолар якинидаги ёки аъзони хосил килган модда (ёки аъзо девори) ичидаги интрамурал тугунларда тугаб улардан постганглионар толалар чикаради.
Бош миядан чикувчи парасимпатик нервларниг преганглионар толалари асосан бешта узакдан бошланади.
Биз улар тартиби билан танишиб чикамиз.

  1. Урта миянинг (mesencephalon) альвий йули остида жойлашган кузни харакатлантирувчи нерви (n. oculomotoris) узагининг ички (медиал) ёнида якубовик узаги туради. Бу узак факат парасимпатик системага таалукли булиб, ундан чикувчи тугун олди (проганглионар) толалар - nocolomotorius таркибида, куз соккасининг орка томонида жойлашган киприк тугуни - ganglion eiliori га утади. Бу тугундан постганглионар толалар бошланиб, киприк мускуллари (m.m. ciliare)га ва куз корачигини торайтирувчи мускул (m. sphincter pupillae)га боради.

  2. Чузинчок мияда жойлашган парасимпатик узаклардан чикувчи тугун олди толалар учта бош мия нервлари, яъни юз нерви (VII) тил юткин нерви (IX) ва адашган нерв (XI) толалари таркибига кушилади. Юз (бет) нерви таркибида кетувчи толлар куз ёши безига, тил ости ва чакка ости безларига боради.

  3. Юз нервига карашли устки сулак ажратувчи узак - nucleus salivatoris superior дан бошланадиган тугун олди парасимпатик толалар юз нерв билан биргаликда маълум масофани утгач икки гурухга булинади. Бу бу икки кисмнинг бундан кейинги йуналиш бутунлай бошка-бошкадир.

А) толаларнинг бор (биринчи кисми ногора тори -chorda tympani оркали тил нерви (n. lingualis) га утади ва унинг таркибида пастки жаг хамда тил ости суяклари оралигидаги учбурчак - trigonum hymandibulare га бориб тугайди. Бу тугундан чикувчи постганглионар толалар икки безга, яъни жаг ости ва тил ости безлари (gandula submaxillaris et subligualis) га боради. Шунинг учун улар секретор толалар деб хам аталади.
Б) иккинчи гурух тугун олди толалари катта пирамида нерви (nervus petrosus major) толалари билан биргаликда канот-танглай чукури (асосий суякнинг канотсимон усикчаси) билан танглай суяги уртасидаги чукур - fossa pterygapalatina да жойлашган шу номдаги тугун ganglion pterygopalatinum га утиб тугайди. Бу тугуннинг постганглионар толалари хам секретор (бирор хил махсус модда ишлатувчи) толалар деб аталиб, бурун ичи, юткин танглайдаги шиллик безларига ва куз ёши безига боради.

  1. Пастки сулак ажратувчи узак - nucleus salivatorius inferior дан чикувчи тугун олди (преганглионар) толалар, кичик пирамида нерви n. petrosus minor (бу нерв ногора нервининг охирги давоми хисобланади) таркибида чакка суяк пирамидасининг олдинги юзасига чикади ва ундан чакка суягининг танга кисми билан тошсимон кисми уртасидаги ёрик (fissora petrosguamosa) оркали утиб, кулок тугунига бориб тугайди. Бу тугундан бошланган постганглионар толалар кулок - чакка нерви (n. auruculotemporalis) га кушилиб кулок олди сулак бези (тепки бези-glandula parotis) га боради.

  2. Адашган нерв (X)нинг орка (дорсал) узагидан бошланиб, чузинчок мия оркали чикувчи тугун олди (преганглионар) парасимпатик толалар адашган нерв толалари билан биргаликда жуда куп аъзоларга (масалан, упка, юрак, кизилунгач, меъда, ингичка ичаклар, йугон ичакнинг купгина бошлангич кисмлари, жигар. Меъда ости бези. Буйраклар) бора туриб йулларида учраган тугунларда тугун оркаси (постганглионар) толалари билан учма-уч (снапс) тукнашади. Аъзоларга ана шу постганглионар толалар боради.

Юкоридагилардан парасимпатик нерв толаларининг куп кисми адашган нерв (n.vagus) таркибида эканлиги маълум булди. Орка миядан чикувчи тугун олди парасимпатик нерв толалари думгаза сохасидаги II, III ва IV сигментлардан (шу жойдаги узаклардан бошланади ва орка миянинг шу думгаза сохасидан чикувчи анимал нервларнинг олдинги илдизчалари таркибида ташкарига (чанок ичига) чикади. Бу жойда улар анимал нервлардан ажралиб алохида парасимпатик нервларнинг хосил килади. Улар чанок ичидаги аъзолар нерви - nervus splachnici peluini деб аталади. Бу нервларнинг толалар пастки корин ости чигали ( plexus hyppogastricus inferior) оркали утиб, куйи тушувчи чамбар ичак сигмасимон ва тугри ичаклар, ковук ва жинсий аъзолар девори ичидаги (интрамурал) тугунларга боради. Бу тугунлардан постганглионар толалар бошланиб шу аъзо деворларига таркалади. Демак, парасимпатик нерв толларининг n. vagus таркибидаги кисмининг тугун олди толалари бошка кисмлардагига нисбатан жуда узок борар экан. Автоном нерв систмеаси хакидаги маълумотларга хотима ясаб шуни айтиш керакки, функцияси жихатидан бир-бирига мутлако карам-карши турган ва анатомик тузилиши, жойланиши жихатидан хам кескин фарк киладиган бу икки кисм яъни, симпатик хамда парасимпатик кисмларнинг ишлари бош мия пустлоги томонидан идора килинади. Автоном нерв системасининг иши анимал нерв системаси билан узвий богланган. шунинг учун умумий кисмнинг бир кисми хисобланади.


Download 493 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling