Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o

Termofosfatlar. Bunday o‘g‘itlar maydalangan fosforit yoki appatit ishqoriy eritmalaridan soda eritmasida yoki ishqor eritmasida yoki tabiatdagi kaliy silikat hamda natriy va kaliy sulfat bilan eritish natijasida olinadi. Natijada o‘simlik o'zlashtira oladigan tuzlar:
Ca NaPO₄ + Ca₂SiO4 yoki
Ca KPO₄ + Ca,SiO₄ hosil bo‘ladi.
Bular tarkibida 18-34% RCX bo‘ladi. Termofosfatlar tomas shlakka o‘xshash ishqori muhitga ega. Ca₃(P0₄)₂
Fosforit talqoni. Bu o‘g‘it fosforitni kukun holatga kelguncha m.aydalaa olinadi. Undagi fosfor florappatit, gidroksilappatit, karbonat appatit alrlkmalari holida bo‘lib, Ca₃(P0₄)2 shaklidadir. Mazkur 'birikmalar suvda va kuchsiz kislotalarda erimaydi, shuning uchun undan aksariyat o^imliklar bahram^d bo‘la olmaydi.
Fosforit ta^onim tayyorlash uchun past navli fosforitdan ham foyd.alan.ish mumkin. Fosforit ta^oni eng arzon fosforli o‘g‘it.
Fosforit talqmining oliy navi 25, birinchi navi 22, ikkmchi navi 19%- R₂0₅ tutadi.
FOSFORLI O G‘ITLARNI QO‘LLASH
Postorli o‘g‘itlar boshqa mineral o‘g‘itlarga niiaatan suvda kam eriydi. Bundan tashqari aksariyat o‘simliklami fosforga bo‘lgan talabi hosil nishraalari paydo bo‘la boshlagan davrida ortadi. Ma’lumki, bu davrda osimliklar ildizi tuproqni ancha chuqur qatlamlariga yetib boradi. Shuning uchun o'simlik turi o‘tmishdosh ekin va tuproq- iqlim sharoitiga qarab fosforli o'g'itlaming yillik me^orini taxminan 60-70 foizini kuzgi shudgor ostiga ya’ni asosiy o‘g‘itlashda berish tavsiya etiladi. Bunday hoi qilinganda airinchidan, o‘g‘it tuproq ostida uzoq vaqt turishi natijasida uning suvda eruvchanligi oshadi, ikkinchidan o'simlik fosforga eng taUbch^ davrida uning ildizi tuproq ostidagi o^ilgo yetib borodi. Fosforli o‘g‘itlomi qoMloshning ikkinchi nuddati urug‘ ekish bilan bir voqtda (10-12%) tuproqqa kiritishdii. Sababi, urug‘don unib chiqqan nihol nihoyotda nimjon va shu sababli oziqa noddalorgo nuhtoj bo'ladi. Shuning uchun ekish bilon birgo, berilgan o^it ulani borovj rivojlonishigo, kosollik vo zaiorkunondoloi to’sirigo chidamli br'lighigo, oqibatdo hosildorlikni sezilorli dorajodo ortishigo xizmat qilodi. Ko‘pchilik tadqiqot ishlori natijolaridon kTra shu narsa mo’lumki, o‘simlikni yoshligidogi ozuqoga bo‘lgon nuh- tojligini keyincholik horchand o‘g‘it qo^lash bilon to'ldirib bo'lmoydi. Fosforli o‘g‘itlorning yillik me’yorini mo’lum qismi o‘sinlikni qo‘shincho oziqlantirish natijasido, ayniqso, kan ovj o'slшllklar yoxshi rivojlonodi va hosil to'plonodi. Qo^himcho oziqlantirishni chopiqtolab ekinlorga 10-12, inkoni bo‘lsa 14-16 sm chuqurlikko berish zarur. Fosforli o'g'itlornlng yillik ne’yori agrokinyoviy kortogrammo ososido beriladi.
KALIY VA KALIYLI O‘G‘ITLAR
Azot va fosfor kabi koliy hon o‘sinliklor uchun ososiy zaruriy oziq elementlardon biri hisoblonodi.
O'simliklarda kaliyning ososiy qisni sitoplazno va vakulalarda bo'lgoni holdo, yadrodo uchramoydi. Yolpi koliyning 20% go yoqini o'sinlik hujoyrolorining sitoplazno kolloidlori tomonidon almoshinuvchi shokldo, 1% i nitoxondriyolor tononidan olmashinmoydigon shoklda yutiladi. 80% go yaqin kaliy hujoyro shirosida ion shaklido bo'lib, orgonik biriknolar torkibiga kirnoydi. Shuning uchun uzoq va shiddotli yomg‘irlar ta’sirida barglordogi (oyniqsa eski borglardogi) koliyning ancha qisni yuvilib ketadi.
Xloroplostlar vo mitoxondriyolordo to'planadigon kaliy ulorning tuzilishini moiomiga keltiradi, fotosintetik vo qaytariluvchi fos- forlonish jarayonlarido energiyogo boy ATF lor hosil bo'lishigo yordom berodi.
Kaliy birinchi novbatda tsitoplozmo kolloidlorining disperslonish dorojosini oshirishi bilon ularning gidrallanlshinl kuchoytirodi. Bu o‘z novbotido o'slmliknlng suvni tutib turish qobiliyatini oshiradi vo qisqa nuddotli qurg'oqchiliklami yengib o'tishiga yordam berodi.
Kaliy tanqisligi natijasida oddiy uglevodlaming ancha murakkab uglevodlar (di- va polisaxaridlar) ga aylanishi susayadi. U qand mod- dalarini barglardan o‘sirnlrkning boshqa qismlariga oqib o‘tishini ku- chaytiradi, uglevod almashinuvida ishtirok etadigan fcrmentlarining jumladan, amilaza faolligini oshiradi. Kaliy tanqisligida bir qator fermentlarning faolligi susayadi, o‘simlikda uglevod va oqsil almashinuvi buziladi, qand moddalarining asosiy qismi nafas olish jarayoni uchun sarflanadi, puch donlar shakllanadi va donli ekinlar hosildorligi keskin kamayadi.
Kaliy o‘simliklarda bir qator vitaminlarning (masalan, tiamin va riboflavin) sintezlanishi va to‘planishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kaliy hujayra shirasining osmotik bosimini oshiradi, shu tufayli o‘simliklarning sovuqqa chidamliligi ortadi.
Kaliy bilan yetarli darajada oziqlantirilgan o‘simliklarning turli kasalliklarga (g‘alla ekinlarining qorakuya va zang kasalliklari, sabzavotlar, kartoshka va ildizmevalilarning chirish kasalligiga) chidamliligi kuchayadi.
Kaliy kalsiy va magniy elementlari qatori qishloq xo‘jalik ekinlari tomonidan ammiak shaklidagi azotning o‘zlashtirilishiga yordam beradi.
0‘simliklarda kaliy yetishmasligining asosiy belgilari sifatida quyidagilarrn ko‘rsatish mumkin: qari (eski) barglar chekkalari qo‘ng‘ir (ba‘zan zangsimon nuqtali qizil) tus oladi va ma’lum muddatdan keyin barglami chetlari nobud boiadi va yirtilganga o‘xshab qoladi.
Hujayradagi kaliy miqdori va o‘sish jarayoni jadalligi o‘rtasida uzviy bogiiqlik mavjud. Shu bois kaliy tanqisligida hujayralaming boilin^shi, cho‘zilishi va o‘sishi sustlashadi deb taxmin qilinadi.
Hozirgi kunda o‘simliklarda oqsil sintezi va kaliy miqdori o‘rta- sida ijobiy munosabat borligi to‘g‘risida yetarli ma’lumotlar to‘plangan. Kaliy yetishmaganda fotosintez mahsulotlarining barglardan boshqa organlarga oqib o‘tishi sekinlashadi, mahsuldorligi pasayadi.
Bug‘doy o‘zlashtirishi mumkin boigan kaliyning 25,4% i to‘planish davrigacha 42,1% i naychalash va 100% i boshoqlamsh davrigacha to‘g‘ri kelishi aniqlangan.
G‘o‘za shonalash davrigacha (unib chiqqandan 31 kun o'tgach) 2,8%, shonalashdan gullashgacha (57 kun) 17,8%, pishish oldidan (145 kun) 100% kaliyni o‘zlashtiradi. Bundan g‘o‘zada kaliyning o'zlashtirilishi ancha uzoq davom etishi kr‘rlnla turibdi.
Kaliy o^imliklardagi mexanik elementlar, naysimon tutamlar va lup tolalarining rivojlanishiga, poyalaming yo‘g‘onlashishi va yotib qolishiga chldamШlgial oshishiga yordam beradi, paxta, zig‘ir va kanop tolalarinmg hosili va sifatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
0‘simlik tana qismlaridagi kaliy miqdori o‘suv davriga bog'liq ravishda o‘zgarib turadi. Boshqa elementlarda kuzatilgani kabi kaliy ham qari (eski) ba^lardm yosh barglarga oqib o‘tadi, ya’ni undan qayta foydalanish — reutilizatsiya sodir bo^adi.
Turli ekinlar o‘zlarining 1 tonna hosili va shunga mos qo‘shimcha mahsulot bilan tuproqdan turli miqdordagi kaliyni olib chiqib ketadi va bu raqam donli ekinlarda 25-37, dukkakli don ekmlarida !6-20, kartoshkada 7-9, qand lavlagida 6,7-7,9, sabzavot ekinlarida 4-5 va beda pichanida 20-24 kg ga tengdir. Lekin keltirilgan bu raqamlar taqqoslash uchun juda noqulay, chunki ekinlar hosili tarkibidagi quruq moddaning m^dori alr-alrldan keskin farqlanadi.
Shuning uchun olib chiqib ketiladigan oziq elemen^ari miqdo- rini gektaridan rlinadigan o‘rtacha hosil va qo‘shimcha mahsulot asosida ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir (21-jadval).