Og'zaki va yozma nutq

Transkripsiya. Fonetik va fonologik transkripsiya. Transliteratsiya


Til ikki shaklga ega: og'zaki va yozma nutq shakli. Tovush­lar og'zaki nutqda, harflar esa yozma nutqda ishlatiladi. Yozma nutq shakli ma'lum tilning alfaviti, grafika va orfografiyasidagi tartib va qoidalarni o'z ichiga oladi. Og'zaki nutq shakli esa, maxsus belgilar yordamida yozib olinadi. Ma'lum til yoki shevadagi tovushlar talaffuzini maxsus belgilar yordamida yozib olish transkripsiya deyiladi. Transkripsiya til yoki shevaning talaffuzini ilmiy tadqiq qilishda va chet tillarning talaffuziga o'rgatishda katta ahamiyatga egadir. Transkripsiya ma'lum tamoyil yordamida tuziladi. Shu sababli bir tilda bir necha turli transkripsiya turlari ishlatiladi. Masalan, ingliz tilida D. Jounz taklif etgan keng shakldagi transkripsiya, uncha ko'p qo'llanilmay­digan tor transkripsiya shakli va boshqa turli transkrip­siya­lar ishlatiladi.
Transkripsiya asosan ikki turli bo'ladi: fonetik va fonologik. Fonetik transkripsiya har bir tovush uchun maxsus belgi qo'yishga asoslanadi. Bunda tovushlarning ma'lum holatda artikulyatsion-akustik xususiyatlarini o'zgartirishi hisobga olinadi va fonemalarning har bir varianti uchun alohida belgi qo'yiladi. Fonetik transkripsiya belgilari kvadrat qavs ichida ko'rsatiladi. Masalan, [p, t, k] fonemalarining unlilardan oldin talaf­fuz qilinuvchi aspiratsiyali variantlari [p^h, t^h, k^h] belgi­lari bilan beriladi. Fonetik transkripsiya belgilari haqiqatda talaffuz qilinuvchi tovushlarning barcha xususiyatlarini ko'rsata oladi.
Fonologik yoki fonematik transkripsiya so'z, so'z shakllari va morfemalarni farqlay oluvchi har bir fonema uchun bir belgi qo'yishga asoslangan. Bunda fonemaning variantlari, ya'ni tovushlarning talaf­fuzi hisobga olinmaydi. Fonologik transkripsiya belgi­lari vertikal chiziqdagi qavs ichida /p/, /t/, /k/ kabi beri­ladi.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya taklif etgan transkripsiya sistemasi lotin alfavitidagi harflarni qis­man o'zgartirish asosi­da tuzilgan. Ba'zi tillarda yozuv alfavitidagi harflarni qisman o'zgartirishlar kiritish yordamida tuzilgan transkripsiya belgilari ham qo'llanadi. Bunday transkripsiya sistemasi o'zbek, rus va boshqa tillarda ham ishlatiladi. Yozuvdagi harflarni ba'zi tuzatishlar va o'zgartishlar asosida tuzil­gan belgilar grafematik transkripsiya deb yuritiladi.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya tomonidan taklif etil­gan va tuzatishlar kiritilgan transkripsiya hozir ham qo'llanib kelmoqda.
Xalqaro Fonetik Assotsiatsiya taklif etgan transkripsiya Xalqaro Fonetik Alfavit nomi bilan ataladi (jadvalga qarang). Undagi tovushlarning ayrim xususiyatlarini ko'rsatuvchi belgilar diakritik belgilar deyiladi. Bunday diakritik belgilar quyidagilardir:
~ – tovushning nazalizatsiya qilinish belgisi;
◦ – jarangsiz tovush belgisi / /:
ˇ – jarangli tovush belgisi / /:
c – qisman aspiratsiya belgisi y /p, t, k/ tovushlaridan keyin bo'ladi;
w – lab undosh belgisi / /:
n – tish (dorsal) artikulyatsiyasi belgisi /t/:
° – yumshatish (palatilizaiiya) belgisi / /:
◦ – unlining maxsus torayishi / /:
┐– unlining maxsus kengayishi / /:
 – tilning yuqori ko'tarilishi / /:
( T ) – tilning quyi ko'tarilishi / /:
+ – tilning oldinga harakati i₊ yoki
– - tilning orqaga harakati /I,t/
) – kuchli lablangan belgisi;
( – lablar kuchli darajada chekkaga tortilgan
¨ – til o'rta tovushlar /ï, ü/
٠ – bo'g'in hosil qiluvchi undosh / /:
ˇ – yarim unli.
Cho'ziqlik, urg'u va tonni ko'rsatuvchi diakritik belgilar quyidagilardir:
/ : / – to'la cho'ziqlik;
/ ٠ / – yarim cho'ziqlik;
/ / / – birinchi darajali urg'u (tepaga qo'yiladi);
/ \ / – ikkinchi darajali urg'u (pastga qo'yiladi);
/ – / – eng yuqori ton (tepaga qo'yiladi);
/ – / – eng past ton (pastga qo'yiladi);
/ ' / – tonning yuqori ko'tarilishi (yuqoriga yo'naladi);
/ ' / – tonning pastga tushishi (pastga yo'naladi);
/ / – tonning juda yuqoridan pastga tushishi;
/ ↓ / – tonning quyiroq darajadan pastga tushishi;
/ / – ko'tarilib tushuvchi ton;
/ / – tushib ko'tariluvchi ton.
Turli tillar uchun har xil transkripsion va diakritik belgilar qo'llanadi. Ko'pincha ayrim tillar uchun ulardagi tovushlar va urg'uning xususiyatlarini nazarga oluvchi birlashgan transkripsiya qo'llanadi. Masalan, turkiy tillar, german tillari va roman tillari o'zlarining alohida transkripsiya sistemalariga egadir.
Yuqoridagi transkripsiya tovushlar (fonetik) va fonemalarni (fonologik) maxsus belgilar bilan ko'rsatish­da qo'llanadi. Nutqdagi intonatsiyani turli maxsus belgi­lar asosida ilmiy va amaliy jihatdan ko'rsatish uchun qo'llanuvchi tonetik transkripsiya ham mavjud. Frazadagi urg'uli va urg'usiz bo'g'in­lar­ni, nutq ohangini, ritmik-melodik vositalarni, qisqa va cho'ziq pauzani ko'rsa­tish uchun qo'llanuvchi maxsus fonetik belgilar tonogramma deb yuritiladi. Masalan, urg'uli bo'g'in – (–) belgisi bilan, urg'usiz bo'g'in – (٠) bilan, qisqa pauza – (/), fraza boshi va oxiridagi cho'ziq pauza (//) bilan ko'rsatilishi mumkin. Intonatsiyasiga ko'ra bir gap turli tonogrammaga ega bo'lishi mumkin.
Tilshunoslar tomonidan fraza va gap­larning intonatsiyasini o'rganish uchun qabul qilingan tur­li tonetik transkripsiya belgilari mavjud. Yuqorida ko'r­­satilgan belgilardan tashqari, ba'zan musiqada qo'llanuv­chi nota belgilari ham intonatsiyani ko'rsatishda qo'llanadi.
Tillar o'z yozuvi va tovushlar sistemasi bilan farq qiladi. Bir tildagi so'zlarni boshqa tilda yozish uchun amaliy transkripsiyadan foydalaniladi. Bunday amaliy transkripsiyani transliteratsiya deb yuritiladi. Bir tildagi so'zlarni ikkinchi tilda yozish uchun so'zlarning talaffuzini yozuv uchun moslashtirish zarur bo'ladi. Agar har ikki tildagi tovushlar bir-biriga yaqin kelsa, transliteratsiya qilish ancha qulay bo'ladi. Masalan, Leningrad – Leningrad, Kiev – Kiyev, Samarkand – Samarqand, Tashkent – Toshkent, Tomsk – Tomsk kabi. Biroq ikki tildagi yozuv va talaffuzda katta farqlar bo'lgani sababli ulardagi tovushlar va harflar bir-biriga to'g'ri kelmasa, so'zlarni transliteratsiya qilish qiyinchilik tug'diradi. Masalan, Webster – Uebster, Thomas – Tomas, Ealton – Elton, Isaak – Isaak, Martinet – Martine, Thyeodor – Teodor, Haus – Xayz kabi. Shu tufayli bunday chet tilidagi so'zlarni boshqa tillardagi yozilishi va talaffuzida ko'pgina noaniqlik­lar va har xilliklar kelib chiqadi.
Transliteratsiyada bir tovush yozuvda ikki harf bilan (yoki aksincha, talaffuzda bir harf ikki tovush bilan) berilishi mumkin. Umuman, transliteratsiyada har ikki til­dagi tovushlarning talaffuzidagi yaqinliklarni hisobga olinadi.
Transliteratsiya bir tildagi kishi nomlarini (ularni "antroponimlar" deyiladi), geografik nomlarni (ularni "toponimlar" deb yuritiladi) va boshqa nomlarni ikkinchi tilda berilishida katta yordam berishi ahamiyatlidir. Chunki bunday nomlar odatda bir tildan ik­kin­chi tilga tarjima qilinmaydi.