Oila psixologiyasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING
JIZZAX FILIALI

PSIXOLOGIYA FAKULTETI “PSIXOLOGIYA” KAFEDRASI “OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI
2-BOSQICH 211-20-GURUH TALABASI
__________________________ NING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
MAVZU: Psixika haqida tushuncha
Ilmiy rahbar: _________________________

Jizzax-2022
MUNDARIJA

	KIRISH	3
I.BOB.	PSIXIKANING EVOLYUTSIYASI	6
1.1.	Psixikaning taraqqiyot muammosi	6
1.2.	Psixikaning taraqqiyot bosqichlari	9
1.3.	Psixik aks ettirish formalari	11
II.BOB.	PSIXIKANING EVOLUTSIYADA RIVOJLANISHINING NAZARIY YONDASHUVLARI	15
2.1.	Psixika materiya evolyutsiyasining natijasi ekanligi	15
2.2.	Odam psixikasining filoginez va ontoginezdagi taraqqiyoti	17
2.3.	Psixikaning rivojlanishi A. N. Leontiev bo‘yicha o‘rganish	21
	Xulosa	31
	Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar	33

KIRISH
Dunyoqarashni nima o‘zgartiradi – ilm, daromad, manfaat.
Shavkat Mirziyoyev¹
Mavzuning dolzarbligi: Kishi psixikasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi eng murakkab muammolardan biri bo‘lib, tabiat qonunlarining mohiyatini tushunib yеtishga harakat qiladigan tadqiqotchilarni bu muammo hamma vaqt qiziqtirib kеlgan. Matеrialistik yo‘nalishdagi olimlar psixikaning paydo bo‘lishini matеriyaning uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi dеb izohlashadi. Ular matеriyaning tabiatini tadqiq qilisharkan, harakat matеriyaning hayot kеchirish usuli, uning tarkiban o‘ziga xos ajralmas xususiyati ekanligi uchun ham matеriya harakatining turli xil shakllarini o‘rganadilar. Harakatsiz, hamisha mutlaqo harakatsizlikdagi matеriya umuman bo‘lmaydi. Odamdagi butun matеriya jami noorganiq va organic tabiat harakatlanish, o‘zgarish va rivojlanish holatida bo‘ladi.
Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning mеxaniq, fizikaviy yoki kimyoviy ta’siri tarzida yuz bеrishi mumkin. Noorganiqtabiatdagi harakatning oddiy musollariga e’tibor qiling: dеngizdagi qoya suvning ta’siriga muayyan qarshilik kursatadi to‘lqinlar qoyaga urulib qaytadi, lеkin qoyaning uzi ham sеkin-asta еmirila boshlaydi; quyosh nuri suv yuzasiga kеlib urulgach, sinib qaytadi; elеktr razryadlari natijasida ozon molеkullari xosil bo‘ladi. Jonli mtеriyaga o‘tishda uning harakati tarzi ham sifat jihatidan o‘zgaradi. Jonli matеriyaga in’ikosning biologik shakllari xos bo‘lib, jonli matеriyaning ma’lum bir bosqichida esa in’ikosning Yangi shakli sifatidagi psixika paydo bo‘ladi.
Inson psixikasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalasi tadqiqotchilar oldida turgan eng dolzarb va murakkab masalalardan biridir. Ilmiy- materialistik ta’limotga ko‘ra psixikaning paydo bo‘lishi materiyaning o‘zaro rivojlanishi natijasidir.
Organiq va anorganiq materiya doimo harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi.
Hayvonlar psixikasining taraqqiyoti masalasi bilan atoqli rus psixologi A.I. Leontev, zoopsixologlar K.E.Fabri va A.I.Seversov shug‘ullanganlar.
K.E.Fabri eng sodda hayvonlar psixikasi taraqqiyotini ikki bosqichga – quyi va yuqori bosqichga bo‘ladi. Psixik taraqqiyotning quyi bosqichi bir xujayrali va qisman ko‘p xujayrali hayvonlarga xos bo‘lib, bu bosqichda psixika primitiv holatda bo‘ladi va hayvon tashqi ta’sirlarga seskanuvchanlik bilangina javob beradi. O‘simlik va hayvon shaklidagi barcha tirik organizmlar o‘z evolyutsiyasining hamma bosqichlarida aks ettirishning biologik shakli seskanuvchanlikka ega bo‘ladi. Seskanuvchanlik tirik organizmning biologik ta’sirlarga javob berish qobiliyatidir.
Oddiy seskanuvchanlikni bir xujayrali hayvonlarda ham ko‘rish mumkin. Ular muhitning ta’siriga harakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta’sirlarga organizmning o‘ziga xos harakatlari bilan javob berish usuliga tropizm yoki taksis deyiladi.
Psixika rivojlanishining dastlabki bosqichidagi hayvonlarning faoliyati alohida ta’sir qiluvchi xususiyatga (yoki individual xususiyatlarning kombinatsiyasiga) mos kelishi bilan tavsiflanadi. Bu bu xususiyatning hayvonlarning asosiy biologik funktsiyalari bog‘liq bo‘lgan ta’sirlar bilan bog‘liqligi bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra, ular tashqi muhitdagi ob’ektlarning individual xususiyatlarini aks ettirishga qodir.
Hayvonlarning faolligi va sezgirligining rivojlanishining moddiy asosi ularning anatomik tuzilishining rivojlanishi ekanligi aniq. Umumiy yo‘l elementar hissiy psixikaning rivojlanish bosqichidagi organizmlardagi o‘zgarishlar, bir tomondan, hayvonlarning sezuvchanlik organlarining tobora ko‘proq farqlanishi va ularning sonining ko‘payishidan iborat; sezgilar mos ravishda farqlanadi. Boshqa tomondan, harakat organlari, hayvonlarning tashqi faoliyati organlari rivojlanadi. Ularning rivojlanishi eng aniq ikkita asosiy o‘zgarish bilan bog‘liq: yer usti muhitida hayotga o‘tish; gidrobiontlarda (suv muhitida yashovchi hayvonlar) - o‘ljani faol ta’qib qilishga o‘tish.
Sezuvchanlik organlari va harakat organlarining rivojlanishi bilan birga asab tizimi ham rivojlanadi – “aloqa va jarayonlarni muvofiqlashtirish organi”. Dastlab, asab tizimi oddiy tarmoqdir. Uning tolalari sirtga yotqizilgan sezgir hujayralarni hayvonning kontraktil to‘qimalari bilan bevosita bog‘laydi. Ushbu turdagi asab tizimi zamonaviy turlarda ifodalanmaydi. Bunday tarmoqqa o‘xshash nerv sistemasi orqali qo‘zg‘alish diffuz tarzda uzatiladi va hech qanday inhibitiv jarayonlar mavjud emas. Asab tizimining rivojlanishidagi keyingi bosqich - bu nerv tugunlarini tashkil etuvchi neyronlarning joylashishi.
Evolyutsiyaning bir chizig‘i bo‘ylab (echinodermalarda) nerv tugunlari undan cho‘zilgan nerv magistrallari bilan perifaringeal halqa hosil qiladi - bu allaqachon shunday nerv markazi bo‘lib, murakkab muvofiqlashtirilgan harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi, masalan, dengiz yulduzlari tomonidan ikki pallali qobiqlarni ochish. .
Evolyutsiyaning ikkita boshqa yo‘nalishi bo‘ylab (birlamchi qurtlardan qisqichbaqasimonlar va o‘rgimchaklar, birlamchi qurtlardan hasharotlargacha) asosiy nerv ganglionlarining ishini boshqaradigan kattaroq bosh ganglioni hosil bo‘ladi. Ushbu turdagi asab tizimining paydo bo‘lishi butun tananing ishini belgilaydigan asosiy organga aylangan yetakchi organning chiqishi bilan bog‘liq. Tugun nerv sistemasining evolyutsiyasi uning farqlanish yo‘nalishi bo‘yicha boradi. Bu hayvon tanasining segmentatsiyasi bilan bog‘liq.
Ko‘pgina tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, o‘rgimchak uchun faqat bir xususiyatlar, to‘r orqali beriladigan tebranish, vibratsiya ahamiyatlidir. Tebranish to‘xtashi bilan o‘rgimchak ham o‘lja tomon harakatlanishdan to‘xtaydi. Keyingi bosqich pertseptiv yoki idrok qilish bosqichi deb ataladi. Bu bosqichga mansub hayvonlar atrof - muhitning ayrim xususiyatlarini emas, balki ularni butun narsalar sifatida aks ettiradi. Keyingi bosqich - intellektual bosqichi (aql) bo‘lib, Yuksak darajada rivojlangan hayvonlarga, ya’ni odamsimon maymunlarga xosdir.