Okean va uning tubini tuzilishi

3 - bob
ENDOGEN GEOLOGIK JARLYoNLAR
Yerning kattik kismidagi ensrgiyalar natijasida sodir buladigan geologik jarayonlar e n d o g ye n jarayonlar deyiladi.
Endogen jarayonlarga tektonik xarakatlar, zipzshta- lar, magmatizm va metamorfizm kiradi.


3.1. Tektonik xarakatlar
Yer pustini tashkil etgan TOF jinslarining birlamchi joylashishlarini uzgartirib yuboruvchi jarayon- ga tektonik x a r a k a t deb ataladi. Chukindi jinslar xosil bulish jarayonida deyarli gorizontal xolatda yotgan buladilar, chunki chukindi tog jinslari katlanadygan dengiz tubi shunday tuzilgan. Chukindi TOF jinslari katlangandan keyin geologik davrlarda ular tektonik xarakatlar ta’sirida birlamchi xolatlarini uzgartiradilar.
Tektonik xarakatlar 3 ga bulinadi.
1. Yer pustining tebranma x,arakati; bular asosan materiklar x,osil k,iluvchi xdrakatlardir.
2. Burma x,osil k,iluvchi xdrakatlar.
3. Uzilmachanlik x,osil kiluvchi x,arakatlar.
Burma va uzilmalarni keltirib chikdruvchi
xarakatni TOF x,osil kiluvchi jarayon yoki orogenez deb x,am yuritiladi. Yer pustining tebranma x,arakati juda katta maydonlarda s.odir buladi. Bu xdrakat 2 xil buladi: gorizontal va vertikal.
Gorizontal xarakat natijasida materiklar bir- biridan (unlab, yuzlab million yillar davomida) gorizontal yunalishda ajralib ketadilar yoki tuknashadi- lar. Masalan: taxminan 200-180 mln. yil oldin Amerika,
Yevropa va Afrika bilan bir butun edi. Xindiston va Avstraliya, Lfrikadii ajrapgai na Xindiston taxminan
40 mln. yil oldin Osis bilan birlashgan (1.3.1-rasm).
1.3.1 raem. Mezozoy va kaynozoy eralarida ^GGyaGs,SSTS vakechrGojlanG,G 1 /rta ria,s
YI""diT1u(20^ki^
p ynpyaan ifp^°3H^rH Ba^ai'« j°ylashishi; VI - taxminan 50 mln. yildan keyiigi joylashishi.
Buiga asosiy sabab Yer yadrosi va mantiyasida kechadigan termodinamik jarayonlardir. Bu jarayonlar
43
natijasida litosfera plitalarining gorizontal tekto¬nik x,arakatllri sodir buladi. 1»unday x,arakat juda sskin kechadi, 1 yilda bnr-pscha syantimetrlan oshmayli.
Verti k ap xarakat bu gorizontal x,arakatlarning xosnlasi bulib, Yer pustining chukishiga yoki kutarili- shiga olib ksladi. Yer pustining chukishi natijasida dengiz suvlari bu yerlarga bostirib keladi. Bu jarayon transgressiya deb ataladi. Yer pustining kutarilishi uz navbatida dengiz suvining chekinishiga, ya’ni regressiya deb atalunchi jarayonning sodir bulishiga olib keladi.
Transgressiya vaktida chukindi TOF jinslari xosil buladi. Regressiya vaktida avval xosil bulgan chukindi TOF jinslari yuvnlib ketadi. Yer pustining geologik tarixi suv bosish va ortga chekinishi (transgressiya va regress- siya)dan iboratdir.
Geologlar xar kaysi davr uchun suv yoki kuruklikning tarkalishini kursatuvchi paleogeografik xaritalarni tuzadilar. Masalan: Kembriy, Ordovik, Silur, Devon, Toshkumir, Perm va boshka geologik davrlar uchun maxsus xaritalar mavjud. Bunday xaritalar paleogeogra f i k xaritalar deb yuritiladi (“paleo”- degan suz “kadimgi” demakdir). Paleogeografik xaritalarni tuzish uchun tadkdk, etilayotgan xududning TOF jinslari, minerallari, usimlik va xayvonot dunyosi urganiladi va shular asosida geologik kesmalar tuziladi. Bu material- larga asoslanib utmishdagi geologik sharoitlar: transgressiya va regressiya davrlari, xa;vwa iklim sharoitlari aniklanib paleogeo1rafik xaritalarda tasvirlanadi.
Burma xosil kiluvchi x,arakat natijasida kdtlamlarda bukilgan (egilgan) tomoni yukoriga k,aragan - a n t I - k l i n a l x,amda pastga karagan -■ s i n k l i n a l burmalar yuzaga keladi.
Shuningdek, bunday tektonik xarakatlar natijasida monoklinal, fleksura kurinishdash tektonik tuzilmalar Xam shakllanadi.
Uzilma x,osil kiluvchi tektonik x,arakat natijasida katlam bulaklarga ajraladi va buning natijasida tushirma uzilma (sbros), kutarma uzilma (vzbros), surilma