Oksidlanish – qaytarilish jarayonlari

Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarining turlari
Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari 4 turga bo’linadi: 1) malekulalararo (yoki ionlararo) reaksiyalar, 2) bir malekulaning (yoki bir ionning) o’zida sodir bo’ladigan ichki oksidlanish – qaaytarilish jarayonlari, 3) oksidlovchi va qaytaruvchi vazifasini ayni bir xil zarrachalarning o’zi bajaradigan disproporsiyalanish reaksiyalari, 4) ayni elementning turli oksidlanish darajasidagi atomlari bir xil oksidlanish darajasiga o’tishi – sinproporsiya reaksiyalari.
Malekulalararo oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarida oksidlovchi element bir modda tarkibida, qaytaruvchi element ikkinchi modda bo’ladi. Raeksiya jarayonida turli malekulalardagi elementlarning oksidlanish darajasi bir o’zgaradi. Masalan:
FeO+CO  Fe+CO₂
Reaksiyada temirning oksidlanish darajasi pasayadi, uglerodniki esa yuqorilashadi. Shuni takidlash kerakki, bunday reaksiyalarda valentlik tushunchasi emas, faqat oksidlanish darajasi to’g’risidagina so’z borishi mumkin.
Malekulalarning o’zida sodir bo’ladiganichki oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarida ayni malekula tarkibidagi boshqa – boshqa elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi. Masalan:
2KCIO₃ 2KCI=3O₂
Bu yerda: CI⁺⁵ oksidlovchi, O^-2 esa qaytaruvchidir. Disproporsiyalanish reaksiyasiga
3H₂MnO₄  2HMnO₄+MnO₂+2H₂O
misol bo’la oladi. Bu yerda: oksidlovchi ham Mn⁺², qaytaruvchi ham Mn⁺⁶ dir. Reaksiyaning mohiyati shundaki, Mn⁺⁶ bilan Mn⁺⁶ o’zaro tasirlashganda elektronlar biridan ikkinchisiga o’tib, birining oksidlanish darajasi oshadi, ikkinchisiniki esa pasayadi.
Bir malekula tarkibidagi oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan atomlar oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarida qatnashib oksidlanish darajasi bir xil bo’lgan holatga o’tishi mumkin. Bunday reaksiyalarni sinproporsiya reaksiyalari deb ataladi. Masalan:
NH₄NO₂  N₂+2H₂0
Bunda:NH⁺₄ kationidagi azotning oksidlanish darajasi -3, NO₂^- anionidagi azotning oksidlanish darajasi +3 bo’lib ular reaksiyadan keyin oksidlanish darajasi nol bo’lgan azotga o’tadi.
Shunday reaksiyaga misol tariqasida NH₄NO₃N₂O +2H₂O reaksiyani keltirish mumkin.
Ftor, xlor, brom, yod, konsentrallangan nitrat va sulfat kislota, H₂O₂, Na₂O_2, kaliy permanganant, kaliy bixromat, zar suvi va xokazolar labaratoriya va texnikada eng ko’p ishlatiladigan oksidlovchi hisoblanadi.
Qaytaruvchilar sifatida – vodoroq, kaliy yodid, erkin metalar, ugleroq(II)-oksid, sulfat angidrid, vodorod sulfit, natriy sulfit va boshqalardan foydalaniladi.
“Anorgnik kimyo nazariy asoslari” Toshkent 2000-yil (347-348 sahifa)