Oksidlanish – qaytarilish jarayonlari

Oksidlanish darajasi
Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarini talqin qilishda “oksidlanish darajasi” tushunchasi ishlatiladi.
Ayni birikma batamom ionli tuzilishga ega deb faraz qilinganda uning tarkibidagi biror elementning shartli zaryadi oksidlanish darajasi deb ataladi.
Elementlarning oksidlanish darajasi aniqlashda doim kislorodning oksidlanish darajasini -2, vodorodniki +1 deb qabul qilinadi. Metall ionlarining oksidlanish darajasi ularning zaryadiga teng teng deb olinadi. Masalan, H₂O da vodorodning oksidlanish darajasi +1, kislorodniki -2 dir. KI da kaliyniki +1, yodniki -1 dir.
Erkin elementlarning oksidlanish darajasi 0ga teng deb qabul qilingan. Murrakkab modda tarkibidagi biror elementning oksidlanish drajasi aniqlash uchun har qanday molekula tarkibida bo’lgan barcha atomlarning oksidlanish darajasi yig’indisi nolga tengligini yodda tutish kerak. Buning uchun vodorodning oksidlanish darajasini +1 va kislorodnikini -2deb olib, xromning oksidlanish darajasi “x”ni -2 deb olib, xromning oksidlanish darajasi “x” ni quyidagi tenglama asosida topamiz:
(+1) *2+x+(-2)*4=0 bunda, x=+6 kelib chiqadi. Shu yo’l bilan H₂SO₄ da S ning oksidlanish darajasi xam +6, KMnO₄ da marganesniki +7 ga tengligini aniqlash mumkin.
Atomlarning oksidlanish darajasi +, -, 0 bo’lishi mumkin. C₂H₂ ning oksidlanish darajasi +2 ga teng. Ko’pchilik xollarda malekula tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi ularning valentliklariga, yani ayni element xosil qiladigan xaqiqiy bog’lanishlar soniga teng bo’lmaydi. Organic birikmalarda uglerodning valentligi 4 ga teng, lekin uglerodning oksidlanish darajasi turli birikmalarda turlichadir. Masalan, CH₄ da uglerodning oksidlanish darjasi -4 ga, CO₂ da +4 ga, HCHO da no’lga, HCOOH da +2 ga, C₂H₄ da -2 ga tengdir. Buning sababi shundaki, “oksidlanish darajasi” – bu rasmiy tushuncha: bunda qutubli va kovalent bog’li birikmalar ham ion birikma deb qaraladi, u haqiqiy bog’lanishni aks ettirmaydi. Lekin shunga qaramay, bu tushuncha kimyoda ko’p masalalarni hal etishda yordam beradi. Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari natijasida oksidlovchining oksidlanish darajasi (musbat qiymat kattaligi) kamayadi, aksincha qaytaruvchining oksidlanish darajasi ortadi. Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarini tushuntirishda, albatta bu atom (yoki ion) oksidlovchi, bu atom (yoki ion) qaytaruvchi ekanligini aniq ko’rsatish talab qilinadi.
Ko’pincha birikma tarkibiga qarab, qaysi modda qaytaruvchi, qaysi modda oksidlovchi ekanligi haqida fikr yuritamiz. Masalan, oltingugurtning bir necha birikmalari SO_2, SO_3, S, H₂S ni qarab chiqaylik. SO₃ da oltingugurtning oksidlanish darajasi +6 ga teng. U faqat oksidlovchi bo’lishi mumkin, chunki uning oksidlanish darajasi +6 dan ortiq bo’la olmaydi. H₂S da oltingugurtning oksidlanish dqarajasi, -2 ga teng. Binobarin, tarkibida S^-2 bor bo’lgan maddalar faqat qaytaruvhi vazifasini bajaradi. Endi S va SO₂ ga kelsak, ular bilan reaksiyaga kirishayotgan boshqa moddalarning tabiatiga qarab, ular yo oksidlovchi, yo qaytaruvchi bo’lishi mumkin.
“Anorganik kimyo nazariy asoslari” Toshkent 2000-yil (342-343 sahifa)

Valentlik
Valentlik tushunchasi kimyoning muhim tushunchalaridan biri hisoblanadi. Valenlik – kimyoviy element atomining boshqa atomlarni biriktira olish yoki almashina olish hossasi bo’lib, fanga 1852- yilda E. Franklend tomonidan kiritilgan. Uning ta’rifi quyidagicha: