Oʻlchash asboblari

1. 
   O`lchov asboblarining uzgartirish koeffitsiyentini aniklash. O`lchov asboblarining xatoliklari va keltirilgan xatolikni aniklash.
   

Oʻlchash asboblari — oʻlchanadigan kattalikning qiymatini (yoki miqsorini) bevosita aniqlashga imkon beradigan vositalar. Analog, raqamli, koʻrsatuvchi va qayd qiluvchi, integrallovchi, jamlovchi va boshqalar turlarga boʻlinadi. Analog Oʻlchash asboblarida kattaliklarni oʻlchash shkala boʻyicha, raqaml i Oʻlchash asboblarida raqamli hisoblash qurilmasi boʻyicha amalga oshiriladi. Koʻrsatuvchi Oʻlchash asboblari oʻlchash natijalarini faqat koʻrib turib aniqlash uchun moʻljallangan. Qayd qiluvchi Oʻlchash asboblari oʻlchash natijalarini qogʻozga qayd qilib borish qurilmasi bilan taʼminlanadi. Bunday asboblar yozib boruvchi (qaydlar qogʻozga diagramma tarzida chizib boriladi) va bosuvchi (oʻlchash natijalari qogʻozga raqamlar tarzida bosib boriladi) turlarga boʻlinadi. Integrallovchi Oʻlchash asboblarida oʻlchanadigan kattalik vaqt yoki boshqa mustaqil oʻzgaruvchan miqdor boʻyicha integrallanadi (mas, elektr va gaz hisoblagichlari). Jamlovchi Oʻlchash asboblari turli kanallar boʻyicha keluvchi ikki yoki bir necha kattalik qiymatini jamlab koʻrsatadi (mas, bir necha elektr generatorining quvvatini jamlovchi vattmetr).
Oʻlchash asboblari korxonalarida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish maqsadida Oʻlchash asboblari koʻpincha rostlash, hisoblashechish va boshqarish qurilmalari bilan taʼminlanadi. Ular maxsus tuzilgan dasturlar boʻyicha ishlaydi.
Oʻlchash maʼlumotlarini uzatish, oʻzgartirish yoki avtomatik boshqarish tizimlarida foydalanish uchun qulay boʻlgan shakldagi signalni ishlab chiqish uchun moʻljallangan oʻlchash vositasi oʻlchash qurilmasi deb ataladi. Bu qurilma Oʻlchash asboblarini, oʻlchash oʻzgartirgichlari (oʻlchanadigan kattalikni uzatish uchun qulay signalga oʻzgartiruvchi vosita) ni, kuchaytirgichlar va boshqalar moslamalarni oʻz ichiga oladi.
Chiziqlar va burchaklarni oʻlchash qurollari (chizgʻichlar, transportirlar va boshqalar) oʻlchash vositalari, vazn (ogʻirlik) oʻlchanadigan vositalar (mas, tarozi) oʻlchov vositalari deb ataladi.
Elektr taqsimlash qurilmalarida va yuqori kuchlanishli oʻzgaruvchan tok zanjirlarida tok kuchi, kuchlanish, quvvat va energiyani oʻlchash xavfsizligini taʼminlash uchun elektr oʻlchash transformatori qoʻllanadi. Uning birlamchi chulgamiga oʻlchanadigan kattalik (tok, kuchlanish va boshqalar) taʼsir qiladi, ikkinchi (pasaytiruvchi) chulgʻami esa Oʻlchash asboblariga va himoya relesiga ulanadi. Oʻlchash transformatori yordamida elektr Oʻlchash asboblari (voltmetr, ampermetr va vattmetr) bilan elektr kattaliklarning turli qiymatlarini oʻlchash mumkin. Keng maʼnoda — Oʻlchash asboblari turli kattaliklar (fizik, mexanik, elektr va magnit kattaliklar) ni oʻlchash bilan bogʻliq boʻlgan barcha oʻlchash apparatlari, qurilmalari va vositalarini oʻz ichiga oladi. Hozir impulsli va raqamli oʻlchash apparatlari keng qoʻllanilmoqda.
O‘lchash xatoligi o‘lchash natijasini chinakam (haqiqiy) qiymatdan chetlashuvini (og‘ishuvini) ifodalovchi o‘lchashning sifat mezoni.
O‘lchash xatoliklari turli sabablarga ko‘ra turlicha ko‘rinishda namoyon 
bo‘lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
– o‘lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash darajasini 
siljishidan kelib chiquvchi sabablar; 
– o‘lchash obyektini o‘lchash joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib 
chiquvchi sabablar; 
– o‘lchash vositalarining zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish, saqlash, 
o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog‘liq sabablar; 
– o‘lchash vositasi va ob’yektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (harorat yoki 
bosimning o‘zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va 
hokazolar)dan kelib chiquvchi sabablar; 
– o‘lchash obyektning xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar; 
– operatorning malakasi va holatiga bog‘liq sabablar va shu kabilar. 
O‘lchash xatoliklarini kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo 
o‘lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarini aniqlash lozim bo‘ladi. 
O‘lchash xatoliklari u yoki bu xususiyatiga ko‘ra quyida keltirilgan turlarga 
bo‘linadi 
O‘lchash xatoliklarining turlarga bo‘linishi. 
Absolyut xatolik. Bu xatolik kattalik qanday birliklarda ifodalanayotgan 
bo‘lsa, shu birlikda tavsiflanadi. Masalan, 0,2 V; 1,5 mkm va h.k. Mutlaq xatolikni quyidagicha aniqlanadi: 
Bunda: A – o‘lchash natijasi; xch– kattalikning chinakam qiymati;
x х– kattalikning haqiqiy qiymati. 
Absolyut xatolikni teskari ishora bilan olingan qiymati tuzatma deb ataladi: 
– Δ=k t
Odatda, o‘lchash asboblarining xatoligi keltirilgan xatolik bilan ham 
belgilanadi. 
Absolyut xatolikni asbob ko‘rsatishining eng maksimal qiymatiga nisbatini
А k mах fоizlаrdа olinganiga keltirilgan xatolik deb ataladi: 
Β х=(Δ/а k mах) 100%;
Bu faqat o‘lchash asboblari uchun qo‘llanadi.
Nisbiy xatolik – absolyut xatolikning haqiqiy qiymatga nisbatini bildiradi va 
foiz (%) da ifodalanadi: 
Δ=[(А – х х)/хх]100%=(Δ/хх)100% 
Statik xatoliklar – vaqt mobaynida kattalikning o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘lmagan xatoliklar. O‘lchash vositalarining statik xatoligi shu vosita bilan 
o‘zgarmas kattalikni o‘lchashda hosil bo‘ladi. Agar o‘lchash vositasining 
pasportida statik sharoitlardagi o‘lchashning chegaraviy xatoliklari ko‘rsatilgan bo‘lsa, u holda bu ma’lumotlar dinamik sharoitlardagi aniqlikni tavsiflashga 
nisbatan tadbiq etila olmaydi. 
Dinamik xatoliklar – o‘lchanayotgan kattalikning vaqt mobaynida 
o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan xatoliklar sanaladi. Dinamik xatoliklarning vujudga 
kelishi o‘lchash vositalarining o‘lchash zanjiridagi tarkibiy elementlarning 
inertsiyasi tufayli deb izohlanadi. Bunda o‘lchash zanjiridagi o‘zgarishlar oni 
tarzda emas, balki muayyan vaqt davomida amalga oshirilishi asosiy sabab bo‘ladi. 
Asosiy xatolik deb, normal (graduirovka) sharoitda ishlatiladigan 
asboblarida hosil bo‘ladigan xatolikka aytiladi. Normal sharoit deganda havo (atrof 
– muhit) harorati 200 С±50 С, havo namligi 65%±15%, atmosfera bosimi (750±30) 
mm s.u., ta’minlash kuchlanishi nominalidan ±2% o‘zgarishi mumkin va 
boshqalar. 
Agar asbob shu sharoitdan farqli bo‘lgan tashqi sharoitda ishlatilsa, hosil 
bo‘ladigan xatolik qo‘shimcha xatolik deyiladi. 
Muntazam xatolik deb, umumiy xatolikning takroriy o‘lchashlar 
mobaynida muayyan qonuniyat asosida hosil bo‘ladigan, saqlanadigan yoki 
o‘zgaradigan tashkil etuvchisiga aytiladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, o‘lchash natijasidagi bo‘lgan umumiy 
xatolikni quyidagicha tasvirlashimiz mumkin. 
Muntazam xatoliklarning kelib chiqish sabablari turli tuman bo‘lib, tahlil va 
tekshiruv asosida ularni aniqlash va qisman yoki butkul bartaraf etish mumkin bo‘ladi. Muntazam xatoliklarning asosiy guruhlari quyidagilar hisoblanadi: 
– uslubiy xatoliklar; 
– asbobiy (qurilmaviy) xatoliklar; 
– subyektiv xatoliklar. 
O‘lchash usulining nazariy jihatdan aniq assolanmaganligi natijasida uslubiy xatolik kelib chiqadi. 
O‘lchash vositalarining konstruktiv kamchiliklari tufayli kelib chiqadigan 
xatolik asbobiy xatolik deb ataladi. Masalan: asbob shkalasining noto‘g‘ri 
graduirovkalanishi, qo‘zg‘aluvchan qismining noto‘g‘ri mahkamlanishi va 
hokazolar. 
Asbobning (qurilmaning) xatoligi – asbobning noto‘g‘ri qo‘yilishidan yoki 
uni ba’zi tashqi faktorlar ta’sirida ishlatilishidan kelib chiqadigan xatolikka 
aytiladi. 
Sub’ektiv xatolik – kuzatuvchining aybi bilan chiqadigan xatolikdir. 

2. Muntazam xatoliklarni kamaytirish usullari 

Umuman, muntazam xatolikni yo‘qotish yo‘li aniq ishlab chiqilmagan. 
Lekin, shunga qaramay, muntazam xatolikni kamaytirishning ba’zi bir usullari mavjud: 
1. Xatoliklar chegarasini nazariy jihatdan baholash, bu uslub o‘lchash 
uslubini, o‘lchash apparaturasining tavsiflarini, o‘lchash tenglamasini va o‘lchash 
sharoitlarini tahlil qilishga asoslanadi. Masalan: o‘lchash asbobining parametrlari va tekshirilayotgan zanjirning ish holatini bilgan holda biz uning tuzatmasini 
(xatoligi) topishimiz mumkin. Xatolik, bunda, asbobning iste’mol qiluvchi 
quvvatidan, o‘lchanayotgan kuchlanishning chastotasini oshishidan hosil bo‘lishi mumkin. 
2. Xatolikni o‘lchash natijalari bo‘yicha baholash. Bunda o‘lchash natijalari 
har xil prinsipdagi usul va o‘lchash apparaturasidan olinadi. O‘lchash natijalari orasidagi farqi muntazam xatolikni xarakterlaydi. Bu uslub yuqori aniqlikdagi o‘lchashlarda ishlatiladi. 
3. Har xil tavsiyalarga ega bo‘lgan, lekin bir xil fizikaviy printsipda 
ishlaydigan vosita yordamida o‘lchash usuli. Bunda o‘lchash ko‘p marotaba 
takrorlanib, o‘lchash natijalari muntazam statistika usuli yordamida ham ishlanadi. 
4. O‘lchash apparaturasini ishlatishdan oldin sinovdan o‘tkazish. Bu usul 
ham aniq o‘lchashlarda ishlatiladi. 
5. Muntazam xatoliklarni keltirib chiqaruvchi sabablarni yo‘qotish usuli. 
Masalan: tashqi muhit harorati o‘zgarmas qilib saqlansa, o‘lchash vositasini tashqi 
maydon ta’siridan himoyalash maqsadida ekranlashtirilsa, manba kuchlanishi 
turg‘unlashtirilsa (stabillashtirilsa). 
6. Muntazam xatolikni yo‘qotishning maxsus usulini qo‘llash. Bu usul 
nisbatan kengroq tarqalgan usullardan bo‘lib, o‘rin almashtirish, differensial usul, 
simmetrik kuzatishlardagi xatoliklarni kompensatsiyalash usullari bunga misol 
bo‘la oladi. 
3. Adittiv va multiplikativ xatoliklar. 
O’lchash vositalarining absolyut xatoligi o’lchanadigan kattalikning 
o’zgarishiga bog’liq, shuning uchun ham absolyut xatolik ifodasi ikki tashkil 
etuvchidan iborat deb qaraladi. Masalan: absolyut xatolikning maksimal qiymati quyidagicha ifodalanadi:
Xatolikning birinchi tashkil etuvchisi o’lchanadigan kattalikning qiymatiga 
bog’liq bo’lmaydi va u additiv xatolik deyiladi. Ikkinchi tashkil etuvchisi esa o’lchanadigan kattalikning qiymatiga (o’zgarishiga) bog’liq bo’lib, multiplikativ xatolik deb ataladi.