O‘lchash natijalarini ishlab chiqish

Asbobning tuzilishi va ishlash metodi
Q urilma havo bilan to‘ldirilgan 2030 litr hajmli (1) shisha ballondan iborat (7.4–rasm). Rezina naycha yordamida ballonga suvli U simon M manometr (3) ulangan. Manometrning tirsaklaridagi havoning hajmini ballonning hajmiga nisbatan hisobga olmasa ham bo‘ladi. Ballonga K₁ jo‘mrak (4) orqali qo‘l nasosi (5) ulangan bo‘lib, uning yordamida ballonga havo xaydaladi. K₂ jo‘mrak (2) esa ballondagi gazni tashqi atmosferadan ajratib turadi. K₂ jo‘mrak ochilsa, ballon ichidagi bosim atmosfera bosimi p bilan tenglashadi. Bu holda, ballon ichidagi m massali gaz p_o, V_o va T_o parametrlar bilan xarakterlanadi. Bunda T_o – tashqi muhit (xona) harorati.
Agar K₁ jo‘mrakni ochib (K₂ berk) ballonga nasos (5) yordamida biror m massali havo xaydasak, ballon ichidagi gaz (havo) ning bosimi ortadi, shu bilan birga ballonga havo tez xaydalishi natijasida, adiabatik siqilish sodir bo‘lib, undagi havoning harorati tashqi muhit (xona) harorati T_o ga nisbatan biror T gacha (T>T_o) ortadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan idishdagi havoning harorati T issiqlik almashinuvi natijasida xona harorati T_o ga tenglashguncha asta-sekin kamayib boradi. Unga mos ravishda idishdagi havoning bosimi xam kamayib boradi. Nihoyat idishdagi havoning harorati T xona harorati T_o ga teng bo‘lgandagina, ortikcha bosimni ifodalovchi manometr sathlarining farqi aniq h qiymatga erishadi. Ballondagi (m_om) massali gazning bu birinchi holati T_o va r₁ parametrlar bilan xarakterlanadi. Atmosfera bosimi p_o bo‘lsa, ballondagi gazning bosimi p₁ quyidagiga teng bo‘ladi:
p₁p_oh, (7.23)
bunda p_o – mm suv ustunida ifodalangan atmosfera bosimi, h – mm suv ustunida ifodalangan idishdagi ortiqcha bosim.
Agar K₂ jo‘mrak tez ochilsa, idishdagi havoning bosimi p₁, tashqi bosim p_o ga tenglashguncha idishdagi gaz adiabatik ravishda kengayib boradi, natijada idishdagi havo T₂ gacha soviydi. (Jumrak ochilganda idishdan havoni m massali bir qismi chiqib ketadi, kolgan havoning m_o massali qismi kengayib idishning butun V_o hajmini egallaydi).
Bu holat gazning ikkinchi holatidir (2-holat: r_o,T₂).
K₂ jo‘mrak ochilishi bilan (r₁r_o) qaytadan tez berkitilsa, ballondagi m_o massali gaz tashqi muhit bilan issiklik almashinishi natijasida izoxorik ravishda (V_oconst) isiy boshlaydi. Gaz harorati ortishi bilan bosimi ham ortib boradi va nihoyat gazning harorati tashqi T_o harorat bilan tenglashganda bosimning ortishi to‘xtaydi. Bu holat gazning uchinchi holati buladi. (3-holat: p₂, T_o). Bunda ballondagi havoning bosimi quyidagiga teng bo‘ladi:
p₂p_oh₁, (7.24)
h₁ – mm suv ustunida ifodalangan idishdagi ortiqcha bosim.
Shunday qilib, gazning 1–holatdan 2–holatga o‘tishi, adiabatik jarayondan iborat bo‘lganligi uchun Puasson tenglamasining (7.23) ko‘rinishini quyidagicha yozish mumkin:
T_o^p₁^–1T₂^p_o^–1
yoki
 . (7.25)
Gaz 2-holatdan 3-holatga izoxorik – o‘zgarmas hajmda o‘tganligi uchun Gey-Lyussak qonuniga binoan quyidagini yozamiz:
p₂p_o
yoki
 . (7.26)
(7.26) tenglikni  darajaga ko‘tarib, (7.25) ifoda bilan taqqoslasak, quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz:
 (7.27)
(7.27) tenglamaga (7.23) va (7.24) lardan p₁ va p₂ larni olib kelib qo‘ysak, quyidagi tenglamani hosil qilamiz:

yoki
 . (7.28)
Bu tenglamada hp_o va h₁p_o lar birdan juda kichik bulganligi uchun, tenglamani Nyuton binomi buyicha yoyib, ikkita birinchi hadlari bilan chegaralansak, quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz:
1(–1) 1
yoki
(–1)hh₁. (7.29)
(7.29) dan  ni topsak, y quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
 . (7.30)
(7.30) formula asosiy formula bo‘lib, undan gaz issiqlik sig‘imlari nisbati  topiladi.

Ishni bajarish tartibi

1. 7.4–rasmda keltirilgan kurilmadagi K₂ jo‘mrak ochiladi va manometrdagi suyuklik ustunlarining sathlari tenglashtiriladi.
2. K₂ jo‘mrakni yopib K₁ jo‘mrak oching va ballonga nasos yordamida gaz qamang. Suyuklik sathlari orasidagi farq 100160 mm ga etganda, K₁ jo‘mrakni yoping. Suyuqlik sathlari orasidagi farq turg‘un holatga kelganda uni o‘lchab jadvalga yozing. Bu kattalik h bo‘ladi.
3. K₂ kranni ochib, suyuqlik sathlari tenglashishi bilan uni yana yoping. Bunda gaz adiabatik kengayadi, natijada uning harorati bir oz pasayadi. Bir oz o‘tgach, issiqlik almashinuvi natijasida gaz harorati xona haroratigacha ko‘tarilib, gazning bosimi bir oz oshadi va sathlar farqi h₁ hosil bo‘ladi. Manometrdan uning kursatishini yozib oling.
4. (7.30) tenglama yordamida  ni hisoblang.
5. Tajribani 56 marta takrorlang.
6. Absolyut va nisbiy xatoliklarni hisoblab, natijani quyidagi jadvalga yozing.

№	h, m	h1, m		<>		<>	
1
2
3
4
5

7. Tajribadan topilgan  ning qiymatini (7.22) formulaga asosan hisoblangan qiymat bilan taqqoslang.