Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги муҳайё ҳакимова семасиология ўқув қўлланма

Назорат учун савол ва топшириқлар:

1. 
   Муносабат деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Тил бирликлари ўртасидаги асосий муносабатлар ҳақида маълумот беринг.
   
3. 
   Парадигматик муносабат қандай муносабат?
   
4. 
   Лексик маънонинг иерарх муносабати ҳақида маълумот беринг ва мисоллар келтиринг.
   
5. 
   Лексик маънонинг синтагматик муносабати ҳақида маълумот беринг ва мисоллар келтиринг.
   
6. 
   Валентлик нима?
   
7. 
   Семантик валентлик ҳақида маълумот беринг.
   
8. 
   Қандай семага классема дейилади?
   

18-§. Лексик - семантик муносабат турлари
Синонимия. Синонимик муносабат хусусида жаҳон ва ўзбек тилшунослигида кўплаб тадқиқотлар бажарилган ва олиб борилаётган бўлса-да, ушбу ҳодисанинг моҳиятини аниқ ва тўлиқ акс эттирадиган, ҳамма эътироф этган таъриф мавжуд эмас. Кўпинча, синонимияни изоҳлашда маънодаги тўлиқ ёки қисман айнанлик, бири ўрнида иккинчисини қўллана олиш имкониятининг мавжудлиги кабилар ҳисобга олинади.
Синонимик муносабат маънодошлик муносабати деб ҳам юритилади. Синонимия муносабати тилда кўп учрайдиган, универсал ҳодиса бўлиши билан бирга, у бутун луғат таркибини қоплайдиган категория эмас. Яъни, луғат таркибидаги барча лексемалар ўз синонимларига эга бўлмайди. Синоним лексемаларда маъно айнанлиги, умумийлиги бўлиши билан бирга, семантик фарқлилик ҳам мавжуд бўлади. Албатта, синонимларда семантик умумийлик семантик фарқлиликдан устун бўлади ва синонимия маъно умумийлиги асосида воқе бўлади.. Семантик фарқлилик абсолют синонимларда (лексик дублетларда) кузатилмайди: аффикс – қўшимча, чапак – қарсак. Бундай синонимлар кўпроқ бошқа тиллардан кирган сўзлар ҳисобига воқе бўлади.
Синонимик қатордаги лексемалар бир қанча умумий семаларга эга бўлиши билан бирга, семантик жиҳатдан қуйидагича фарқланишларга ҳам эга бўладилар:

1. 
   Коннотатив маънодаги фарқлилик;
   
2. 
   Денотатив маънодаги фарқлилик;
   
3. 
   Услубий фарқ.
   

Бир денотатни, яъни воқеликдаги айнан бир нарсани номловчи лексемалар коннотатив маъно (эмоционал-экспрессивлик) нуқтаи назаридан фарқланадилар. Мазкур ҳолатда синонимлар айнан бир ҳодисани номлайди, лекин уларда ушбу ҳодисага бўлган муносабат фарқли бўлади: новча, дорғул, найнов, дарроз. Бундай синонимик қаторларда аташ семалари айнан бўлади, ифода семалари ҳар хил бўлади. Демак, бу каби синонимик қаторларда денотатив маъно ва денотатив маъно асосида ҳосил бўладиган сигнификатив маъно ҳам умумий, айнан бўлади. Фарқлилик эса коннотатив (эмотив) маънода юз беради:
коннотация (0) 1-лексема: новча
д енотат сигнификат коннотация (+) 2-лексема: дорғул
коннотация (-) 3-лексема: найнов

Кулимсирамоқ, жилмаймоқ, илжаймоқ, иршаймоқ, тиржаймоқ, ишшаймоқ, иршаймоқ синонимик қаторидаги ҳамма лексемаларнинг денотати битта, умумийдир: овоз чиқармай хурсандчиликни ифода қилиш учун бажариладиган кўз, лаб ҳаракати.Жилмаймоқ ижобий коннотатив маънога, илжаймоқ, иршаймоқ, тиржаймоқ, ишшаймоқ, иршаймоқ эса салбий коннотатив маънога эга. Салбий коннотатив маънога эга синоним лексемалар ҳам ўзаро салбийликнинг даражасига кўра фарқланади. Масалан, илжаймоқ синонимида салбийлик даражаси кучсизроқ бўлса, тиржаймоқ лексемасидаги салбийлик эса кучлироқдир. Ижобийлик ёки салбийликнинг ошиб ва аксинча камайиб бориши асосида синонимик қатордаги лексемалар даражаланиши мумкин:
ораз – жамол – чеҳра – дийдор – юз – бет – афт – башара – турқ³⁶
+4 +3 +2 +1 0 -1 -2 -3 -4
Бунда даражаланиш ижобийликдан салбийлик томон ортиб бормоқда.
2. Айрим синоним лексемаларнинг денотатида ҳам сезиларсиз фарқлилик бўлади ва ўз-ўзидан сигнификатив маънода ҳам фарқлилик мавжуд бўлади. Аччиқланмоқ, ғазабланмоқ, қаҳрланмоқ синонимик қаторидаги лексемаларнинг денотатларига эътибор қилсак, ушбу лексемалар битта денотатнинг турли номлари эмас, балки ҳар бири алоҳида ўзаро яқин денотатларнинг номидир. Зеро, аччиқланиш, ғазабланиш ва қаҳрланиш бир турдаги, умумий белгиларга эга турли ҳодисалардир:
1-лексема (аччиқланмоқ)
2-лексема (ғазабланмоқ)
3-лексема (қаҳрланмоқ)³⁷
денотат сигнификат

Денотатив маънолари билан фарқланувчи синонимларда бир хил, умумий аташ семалари мавжуд бўлади. Фарқлилик эса бир денотатив сема доирасида кузатилади. Синонимик қатор лексемалари битта семанинг турли даражаларини ифодалайдилар ва шу аснода фарқланадилар. Кучли, бақувват, забардаст синонимик қаторида «жисмоний кучга эгаликнинг ортиқлиги» кучлидан забардастга томон даражаланяпти. Бу каби синонимик қаторларда аташ семаси билан бирга ифода семасининг ҳам даражаланиб боришини кўриш мумкин. Масалан, зукколик белгисининг (денотатив) тадрижий камайиб боришига салбий муносабатнинг (коннотатив) ошиб бориши даражалари тўғри келади:

Зукколикнинг камайиб бориши (денотативлик)
0 -1 -2 -3 -4 -5
содда – овсар – гўл – лақма – пандавақи – меров³⁸
0 +1 +2 +3 +4 +5
салбий муносабатнинг ошиб бориши (коннотатвилик)

Синонимиянинг бу турини айрим тилшунослар маънодошлик муносабати деб ҳисобламайдилар. Бундай маъно муносабатини мазмуний градуонимия деб баҳолайдилар.

3. Синоним лексемалар тилнинг қандай услубига хослиги, қўлланииш доираси, лексеманинг даврга муносабатига (янгилик, эскилик, замонавийлик) кўра ўзаро фарқланадилар. Булоқ, чашма синонимларидан булоқ оддий сўзлашув услубига хос бўлса, чашма бадиий услубга хос. Ёки буйруқ, амр, фармон синонимларидан амр эскирган сўз саналади.