Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги муҳайё ҳакимова семасиология ўқув қўлланма

Градуонимия. Лексик градуонимия лексемаларнинг даражали муносабатидир: юрмоқ – чопмоқ – югурмоқ – елмоқ – учмоқ. Градуонимик муносабат ўзбек тилшунослигида О.Бозоров (4), Ш.Орифжонова (26), М.Нарзиева, А.Собиров (36)томонидан кенг очиб берилган.
Градуонимия муносабатида лексемалар ифодалаётган битта белгининг турли даражалари ифодаланади. Бундан, градуонимия белги билдирувчи лексемалараро муносабат деган фикр келиб чиқмаслиги лозим. Даражаланиш ҳосил қилаётган лексемалар таркибида бир белгининг озлик ёки кўплик ҳолатларини акс эттирувчи семалар мавжуд бўлади. Аслида, шу семаларнинг икки ёки ундан ортиқ лексемага хослигидан лексемаларнинг даражали қатори келиб чиқади⁴⁰. Масалан, ёз – куз – қиш қатори «ҳаво ҳароратининг камайиб бориши» белгисининг даражама-даража ошиб бориши натижасида шаклланган. Даражаланиш ёз семемасидаги «иссиқ» семаси, куз семемасидаги «илиқ» потенциал семаси, қиш семемасидаги «совуқ» семаси асосида рўй берган.
Градуонимик қатордаги бир-бирига яқин лексемаларда маъновий яқинлик кузатилади ва бу семантик яқинлик синонимия даражасида бўлиши ҳам мумкин: аччиқланмоқ, ғазабланмоқ, қаҳрланмоқ. Градуонимик қатордаги бир-биридан узоқ жойлашган лексемаларда фарқлилик кучайиб боради. Қаторнинг боши ва охирида жойлашган лексемалардаги фарқлилик (зиддият) антонимиягача етиб бориши мумкин: ёмон – қониқарли – яхши.
Антонимия. Лексик антонимия деб қарама-қарши маъно англатадиган лексемалар муносабатига айтилади. Антонимия икки лексема ўртасидаги муносабат бўлиб, ушбу лексемаларнинг денотатив семаларидан бири зид, қолган семалари эса айнан бўлади. Новча – пакана антонимик жуфтлигида новча «бўй ўлчами меъёрдан ортиқ», пакана «бўй ўлчами меъёрдан оз» зид маъноларни билдиради. Ушбу зидлик бир сема доирасида юзага чиққан: новча – «бўй ўлчами», «меъёрдан ортиқ», пакана – «бўй ўлчами», «меъёрдан оз». Ёки кун ва тун лексемаларининг антонимлигини иккала антоним лексема семем структурасида ўзаро зид ва фарқли бўлган бўлган «ёруғ» ва «қоронғи» семалари белгилаб беради: кун – «сутка қисми», «қуёш чиққандан ботгунча», «ёруғ»; тун – «сутка қисми», «қуёш ботгандан чиққунча», «қоронғи».
Антонимия муносабати луғат таркибидаги барча сўзларга хос эмас.
Антонимия барқарор семантик муносабат бўлиб, унинг асосида антонимик жуфтликлар ҳосил бўлади. Антонимик жуфтликлар қарама-қарши маъно англатса-да, улар айнан бир ҳодисанинг бир-бирига зидлаш мумкин бўлган энг чекка икки томонини, икки қутбини ифодалайди. Масалан, кун ва
т ун сутканинг энг чекка икки қутбини ифодалайди. Икки қутб ўртасида бошқа оралиқ ҳодисалар ҳам бўлиши мумкин:
Ёки:
А – кун, Б – тун, В – оқшом, С – тонг
1-ҳолатда А антоним Б, 2-ҳолатда Б антоним А
Агар антонимик жуфтлик ифодалаётган маъно ўртасида оралиқ ҳодисалар мавжуд бўса, ушбу антонимия муносабати даражаланиш асосида шаклланган дея оламиз. Бунда маъновий даржаланишнинг биринчи ва охирги лексемаларидаги фарқлилик кучайиб энг охирида антонимияга етиб борган: ёруғликнинг камайиб бориши асосидаги даражаланиш: кун – оқшом – тун, қуёш ҳароратининг ошиб бориши асосидаги даражаланиш: қиш – баҳор – ёз.
Антомик жуфтлик ифодалаётган қутбнинг ўртасида оралиқ ҳодисалар бўлмаслиги ҳам мумкин. Бу эса мантиқий марказ орқали белгилаш антонимликни белгиловчи асосий мезон эмаслигини кўрсатади:


А – рост, Б – ёлғон
Антонимия қарама-қарши маъно билдирувчи иккита
алоҳида лексеманинг муносабатидир. Бир сўзнинг қарама-қарши маъно англатувчи икки шакли антоним бўла олмайди: ўқиган – ўқимаган, айтилган – айтилмаган.
Антонимларни умумий гиперонимга эга гипонимларнинг ўзаро муносабатидан фарқлаш лозим. Масалан, умумий жинс гиперонимига эга аёл ва эркак, фарзанд гипероними билан умумлашадиган ўғил ва қиз гипонимлари антонимик жуфтликни ҳосил қила олмайди. Албатта, ушбу лексемалар ягона дифференциал семаси билан фарқланиши мумкин. Антонимик муносабат ҳосил бўлиши учун эса қарама-қаршилик битта моҳиятнинг, ҳодисанинг ичида бўлиши ва яна икки лексема таркибидаги ягона фарқловчи семалар ҳам зид бўлиши керак. Ўғил ва қиз, ота ва она, тоға ва хола лексемалари «эркак» ва «аёл» семалари асосида (фарқланади) зидланади. Бизнингча, эркак ва аёл бир ҳодисанинг қарама-қарши томонлари эмас, бир гиперонимга эга икки хил ҳодисадир.
Бирлаштирувчи ва дифференциал семага эга барча лексемалар дифференциал семалари асосида зидланишлар ҳосил қилади. Синонимия, гипонимия, партонимия, функционимия каби семантик муносабатлардаги лексемаларда ҳам зидланишлар мавжуд, ушбу муносабатлар маълум даражада зидланишларга асосланади. Антонимия муносабатининг моҳиятини эса зидланиш ташкил этади. Шунинг учун, антонимия муносабатини оппозитив – зидлик муносабати ёки зидланишларнинг бир тури сифатида ҳам эътироф этадилар.
Антонимия бир лексема доирасида ҳам кузатилиши мумкин. Бунда лексема ўзи англатаётган маънолари билан ўзига ўзи антоним бўлиб қолади. Масалан, даҳшат лексемасининг маънолари контекстда антоним бўла олади: уруш даҳшати – даҳшат кийинмоқ. Шундай ҳолат офат лексемасида ҳам кузатилади: 1. Тоғли ҳудудларда табиий офат юз берди. 2. Қиз офат бўлибди. Бир лексема маъноларининг антоним маъно ифодалаши энантиосемия дейилади.