Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Жорий ҳисобдаги ортиқча ёки камомад. Тўлов балансидаги ортиқча ёки камомад одатда жорий ҳисобдаги ортиқча ёки камомадни англатади.
Мамлакатда жорий ҳисобда дефицит бўлганида, мамлакатнинг тўлов баланси учун муаммо пайдо бўлади, йилдан-йилга, доимий жорий ҳисоб профицити эга бўлган мамлакат учун ҳам муаммолар бўлиши мумкин.
Жорий ҳисобдаги дефицит муаммолари, эҳтимол, янада равшанроқ. Агар мамлакат доимий равишда дефицитга дуч келса, у експорт қилаётган кўпроқ товар ва хизматларни import қилади. Бу иккита мумкин бўлган оқибатларга олиб келади.
(а) у чет элдан тобора кўпроқ қарз олиши мумкин, жорий ҳисобдаги дефицитга мос келадиган ташқи мажбуриятларни шакллантириш, масалан, хорижий инвесторларни ҳукуматнинг зарҳал қиррали қимматли қоғозларини сотиб олиш орқали кўпроқ қарз беришга ундаш.
(б) у ўз активларини тобора кўпроқ сотиши мумкин. Бу яқинда АҚШда содир бўлди, масалан, АⱩШ жорий ҳисобварағидаги катта дефицит АⱩШ компанияларида чет эл фирмалари томонидан катта миқдордаги акцияларни сотиб олишга олиб келди.
Шунга қарамай, валюта бозорларида мамлакат валютасини сотиб олиш талаби мамлакат валютасини сотиш учун етказиб беришдан заифроқ бўлади. Натижада, қийматнинг пасайиши учун валюта курсига босим бўлади.
Агар мамлакат жорий ҳисобда йилдан-йилга профицитга эга бўлса, у профицитни чет элга киритиши ёки расмий захираларга қўшиши мумкин. Тўлов баланси позицияси кучли бўлар эди. Бироқ, агар асосий савдо давлати бўлган бир мамлакат (масалан, Япония) ўз балансида доимий профицитга эга бўлса, муаммо мавжуд тўловлар жорий ҳисоб, бошқа мамлакатлар доимий камомади бўлиши мумкин. Ушбу бошқа мамлакатлар ўзларининг расмий захираларини бекор қилишлари мумкин ва чет элда тўловларни амалга ошириш учун иложи борича қарз олишлари мумкин, аммо охир-оқибат улар бутунлай пуллари тугайди ва ҳатто қарзларини тўлай олмайдилар. Сиёсий шунинг учун импорт қилувчи мамлакатларда тарифлар ёки импорт квоталарини белгилаш учун босим кучайиши мумкин.
Ҳукумат жорий ҳисоб камомадини қандай тузатиши мумкин?
Тўлов баланси дефицитига эга бўлган мамлакат ҳукумати одатда дефицитни камайтириш ёки йўқ қилиш чораларини кўриши кутилмоқда. Жорий ҳисоб дефицити қуйидаги чоралардан бири ёки бир нечтаси билан тузатилиши мумкин.
(а) валютанинг қадрсизланиши (ҳукумат томонидан атайлаб қўзғатилганда девалвация деб аталади, масалан, назорат қилинадиган валюта курси тизимида валюта қийматини ўзгартириш орқали);
(b) импортни чеклаш бўйича тўғридан-тўғри чоралар, масалан тарифлар ёки импорт квоталари ёки алмашинувни бошқариш қоидалари;
(c) ички дифлейшон ички иқтисодиётда жами талабни камайтириш учун.
Дастлабки иккита харажатларни алмаштириш сиёсати бўлиб, улар ресурслар ва харажатларни импортдан ва ички маҳсулотларга ўтказади, иккинчиси эса харажатларни камайтириш сиёсати.¹¹⁹
Кўп адабиётларда тўлов баланси тушунчаси ўзгача бўлиб, мисол учун қуйидагича эътироф этилган.
Тўлов баланси-бир мамлакатдан бошқа мамлакатларга тўловлар кўринишидаги пул маблағлари ҳаракатини акс эттирадиган жадвал, рўйхат. Тўлов баланси муайян муддат давомида мамлакат чет элларга тўлаган ва худди шу давр мобайнида мамлакатга чет элдан тушган тўловлар суммалари нисбатини тавсифлайди. Тўлов туркумига ташки қарз, унинг фоизи, четдан олинган (импорт) товарлар ва хизматлар ҳақи, хориж инвестициялари, хорижда дипломатик ишларни, иқтисодий алоқаларни юритиш харажатлари, фуқаролар ва қўшма корхоналарнинг чет элга пул ўтказмалари ва б. киради. Четдан келадиган тушумлар бошқа давлатлар қайтарган қарзлар, уларнинг фоизи, хориждаги корхоналар ва ташкилотлардан ўтказилган фойда, экспорт қилинган товарлар ва хизматлар ҳақи, бошқа юртлик фуқаролар, корхоналар, ташкилотлар, шунингдек, халқаро ёки минтақавий ташкилотлар ўтказган пулдан иборат бўлади. Четга берилган тўловларга нисбатан четдан келган тўловлар кўп бўлса Тўлов баланси фаол ҳисобланади (тўлов баланси сальдоси ижобий).
Бундай ҳолда мамлакатга валюта кўпроқ оқиб келади, унинг валюта фонди ўсади, акс ҳодда тўлов баланси пассив бўлиб, валюта чиқиб кетади ва валюта фонди қисқаради (тўлов баланси сальдоси салбий) Тўлов балансининг муҳим қисмини товарлар ва хизматлар экспорт ва импорти — савдо баланси ташкил этади (яна ташқи савдо).¹²⁰ Тўлов баланси – халқаро ҳисоб-китоб балансларида марказий ўринни эгаллайди. У мамлакат ташқи иқтисодий алоқаларининг масштаби, таркиби ва хусусияти тўғрисида миқдор ва сифат тавсифини беради. Тўлов баланси – аниқ бир вақт мобайнидаги чет элдан келган тушумлар ва чет элга қилинган тўловлар миқдорининг нисбатидир.
Тўлов баланси даврли ва фурсатли бўлади. Даврли тўлов баланси аниқ бир вақт (йил, ой, чорак) оралиғида тушумлар ва тўловларнинг ўзгаришини ва давлатнинг ташқи иқтисодий фаолияти соҳасидаги ўзгаришлар ва иқтисоднинг ҳолати, ривожланишини ифодалайди. Фурсатли (аниқ бир муддатдаги) тўлов баланси статистик кўрсат-кичларни чоп этиш шаклида эълон қилинмаса ҳам, маълум бир вақтда бажарилиши лозим бўлган кунлик тўлов ва тушумлар нисбатини ифодалайди.
Агар валюта тушумлари тўловлардан ошса баланс актив, акс ҳолда пассивдир. Ҳисоб-китоб баланси ва тўлов баланси орасидаги фарқлар қуйидагидир:
– тўлов балансида мамлакатнинг валюта тушумлари ва тўловлари ўз ифодасини топади, ҳисоб балансида эса, давлатнинг ташқи иқтисодий алоқалар бўйича талаб ва мажбуриятлари ҳисобга олинади;
– тўлов баланси фақат реал тушум ва тўловларни ифодалайди, ҳисоб-китоб баланси эса ҳали тўланмаган қарз ва мажбуриятларини ҳам ўз ичига олади;
– тўлов балансининг ҳисоб-китоб балансида ўз ифодасини топган ҳали «узилмаган», берилган ва олинган кредитлар ҳисобга олинмайди;
– тўлов ва ҳисоб-китоб балансларининг охирги сальдолари-актив ёки пассив бўлиши моҳияти жиҳатдан мос келмайди ва қара-ма-қаршидир. Чунки кредитор давлатларнинг ҳисоб-китоб баланслари асосан актив, тўлов баланслари эса пассив (АҚШ, Германия, Франция, Россия, Япония ва бошқалар) бўлиши мумкин. Қарздор мамлакатларда эса пассив ҳисоб-китоб баланси сальдоси баъзи вақтларда актив тўлов баланси сальдосига тўғри келади;
– тўлов баланси фақат тўланган экспорт ва импортни ўз ичига олади, ҳисоб-китоб баланси эса ҳали тўланмаган, кредитга берилган товаро обортни ҳам ўз ичига олади.¹²¹
Демак хулоса қиладиган бўлсак, тўлов баланси мамлакатлар ўртасидаги инпорт ва экспорт муносабатларини акс эттирувчи жадвал бўлиб, валюта фонди ўзгариши, яъни ўсиш кўрсаткичларини акс эттирадиган маълумотлар мажмуидан иборат.