Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2022 йил " " даги

1-расм. Блокчейн технологияси 
 
Ҳар бир киши интернетда ахборот жойлаштириши, сўнгра бошқа 
одамлар унга дунёнинг исталган нуқтасидан туриб уланиш имконига эга 
бўлиши мумкин. Блоклар занжирлари блокчейн файли ёки қандайдир 
қадриятлар очиқ бўладиган дунёнинг исталган нуқтасига ахборот 
жўнатишга имкон беради. Бироқ сизда фақат сиз «егалик» қиладиган 
блокларга кириш имконини бериш учун криптографик алгоритм бўйича 
яратилган ёпиқ калит бўлиши лозим. 
Ёпиқ калитни кимгадир берар экансиз, моҳиятан бу шахсга блоклар 
занжирининг мос келувчи бўлимида сақланадиган пул маблағларини берган 
бўласиз. 
Биткоинлар ҳолатида калитлар тўғридан-тўғри молиявий қимматни 
ифодалайдиган валютадаги айрим сўммалар сақланадиган манзилларга 
уланиш учун фойдаланилади. Бу билан маблағларни ўтказишни қайд қилиш 
функтсияси амалга оширилади. 
Бундан ташқари, яна бир муҳим функтсия – ишончли муносабатлар 
ўрнатиш ва шахснинг асллигини тасдиқлаш амалга оширилади, чунки мос 
келувчи калитларсиз блоклар занжирини ҳеч ким ўзгартира олмайди. Бу 
калитлар билан тасдиқланмаган ўзгаришлар рад қилинади. Албатта, 
калитлар (жисмоний валюта каби) назарий жиҳатдан ўғирланиши мумкин, 
лекин компютер кодининг бир нечта сатрини ҳимоя қилиш одатда катта 
харажатлар талаб қилмайди. (масалан, машъум Форт-Ноксда олтин 
захирасини сақлаш харажатлари билан таққосланг). 
Блокчейн технологиясининг муҳимлиги нимада? Бугунги кунда 
биз марказлашган интерактив интернет платформаси орқали ахборотни 
бўлишишга кўникиб қолганмиз. Бироқ гап моддий бойликларни (пулни) 
ўтказиш ҳақида борганда биз одатда марказлаштирилган молиявий 
муассасалар (банклар) хизматларидан фойдаланишга мурожаат қиламиз. 

---

24 
Ҳа, интернет орқали тўловлар усуллари амалда бу тармоқ дунёга келган 
пайдо бўлган (енг кўзга ташланадиган мисол — РауPul), бироқ улар, 
қоидага кўра, банк ҳисоб рақами ёки кредит картаси билан интегратсия 
талаб қилади. 
Блокчейн технологияси «ортиқча бўғин»дан халос бўлишга имконият 
яратади. У анъанавий равишда молиявий хизматлар сектори бажарадиган 
уч муҳим ролни ўз зиммасига олиши мумкин: битимларни рўйхатдан 
ўтказиш, шахс ҳақиқийлигини тасдиқлаш ва шартномалар тузиш. 
Бу улкан аҳамиятга эга бўлади, чунки бутун дунёда молиявий 
хизматлар бозори – бозор капиталлашуви бўйича энг катта бозордир. Бу 
тизимнинг ҳеч бўлмаса бир қисмини блокчейн технологиясига ўтказиш 
молиявий хизматлар соҳасида кўп сонли узилишларга олиб келади, лекин 
шу билан бир пайтда, бундай хизматлар самарадорлигини сезиларли 
оширишга имкон беради. 
Бу технологиянинг учинчи эҳтимолий роли (шартномалар тузиш) 
молия секторидан ташқарида ҳам жуда фойдали бўлиб чиқиши мумкин. 
Яна бир валютанинг (Биткоин) муомалага киритилиши билан, блокчейн 
технологияси рақамли иқтисодиётнинг ҳар қандай турини, жумладан, 
компютер кодини сақлаш учун фойдаланилиши мумкин. 
Бу код фрагментини шундай дастурлаш мумкинки, у иккала 
келишувчи томон ўз калитларини киритган ва шу тариқа шартнома тузишга 
розилик билдирган ҳолда бажарилади. Худди шу код ташқи маълумот 
оқимларидан 
ахборот 
олиши 
(актсиялар 
нархи, 
метеорология 
маълумотлари, янгиликлар сарлавҳалари ва компютер таҳлил қилиши 
мумкин бўлган бошқа нарсалар) ва маълум бир шартлар бажарилганда 
автоматик равишда рўйхатдан ўтказиладиган шартномалар тузиши мумкин. 
Ушбу механизм «ақлли шартномалар» (смарт-шартномалар) деб 
аталади ва уни қўллаш имкониятлари амалда чекланмайди. 
Масалан, терморегулятсия интеллектуал тизими энергия истеъмоли 
ҳақида маълумотларни интеллектуал электр тармоғига узатиши мумкин. 
Белгиланган миқдорда электр энергияси истеъмол қилинганда бошқа 
блоклар занжири автоматик равишда керакли сўммани сизнинг ҳисоб 
рақамингиздан энергетика компанияси ҳисоб рақамига ўтказади. Натижада 
ҳисоблагич иши автоматлаштирилади. 
Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш соҳасидаги, шу жумладан, 
блокчейн технологияларини жорий этиш билан боғлиқ лойиҳаларни давлат-
хусусий шериклик шартларида амалга ошириш учун инвесторларнинг 
маблағларини жалб қилиш ва бирлаштириш асосий вазифалардан бири 
ҳисобланган давлат муассасаси шаклидаги «Рақамли ишонч» рақамли 

---

25 
иқтисодиётни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш жамғармаси ташкил 
этилди
7
. 
Мазкур ёндашув интеллектуал мулкдан фойдаланишни назорат 
қилиш учун ҳам тўғри келади: у фойдаланувчига неча марта ахборотга 
уланиш, у билан ўртоқлашиш ёки ундан нусха кўчиришга рухсат 
берилганини белгилаши мумкин. Ундан яна қалбакилаштиришдан ҳимоя 
қилинган овоз бериш тизими яратиш, ахборотни тцензура чекловисиз 
тарқатиш ва ҳ.к. учун фойдаланилиши мумкин. 
Йирик банклар ва айрим давлат структуралари «блокчейн»дан ёки 
ҳатто тақсимланган регистрлар сифатида оддий «блокчейн»дан ахборот 
сақлаш ва транзактсиялар амалга ошириш усулини кескин ўзгартириш учун 
фойдаланади. Улар мақтовга лойиқ мақсадларни кўзлайди: тезлик ва 
хавфсизликни 
ошириш, 
қийматни 
пасайтириш, 
хатолар 
сонини 
камайтириш, ишдан чиқиш ва заифлик марказий нуқталарини бартараф 
қилиш. Бу моделлар тўловларни амалга ошириш учун криптовалюта 
қўллаши шарт эмас. 
Бироқ энг муҳим ва истиқболли блокчейнлар Сатоси блокчейни на 
моделига асосланади. Улар қандай ишлайди? 
Биткоин, бошқа ҳар қандай рақамли валюта каби, бирон жойда 
файлда сақланмайди, у блокчейнда ёзилган транзактсиялар билан 
ифодаланади, худди Биткоин бир рангдаги катта тармоқ ресурслари 
Биткоиндан фойдаланилган ҳар бир транзактсияни тасдиқлаш ва 
маъқуллаш учун фойдаланиладиган қандайдир бутунжаҳон гроссбух ёки 
жадвал каби. Ҳар қандай блокчейн, Биткоиндан фойдаланиши ёки 
фойдаланмаслигидан қатъий назар, тақсимланган ҳисобланади: у бутун 
дунё бўйлаб кўнгиллилар компютерларида ишлайди, шундай экан, унда 
бузиб кириш мумкин бўлган маълумотлар марказий тўплами йўқ. 
Блокчейноммавий: уни исталган киши исталган пайт кўриб чиқиши 
мумкин, чунки у транзатсиялар аудити ва ҳисоби билан шуғулланадиган 
биронта ташкилотда эмас, тармоқда жойлашган. Блокчейншифрланган: 
унда виртуал хавфсизликни таъминлаш учун оммавий ва хусусий калитлар 
(банк ячейкаси учун иккита калит тизими каби) қўлланадиган кучли 
шифрлаш тизими фойдаланилади. давлат муассасаси ёки молиявий 
корпоратсиянинг виждонсиз 
ходими 
ёки 
супермаркетлар 
улкан 
тармоғининг кучсиз брандмауерлари ҳақида қайғуришга ҳожат йўқ. 
Иқтисодий транзактсиялар янги рақамли регистрини инсоният учун 
муҳим ва қимматли бўлган исталган ахборотни: туғилганлик ҳақида, никоҳ 
ҳақида ва ўлим ҳақида гувоҳномалар, олий маълумот ҳақида дипломлар, 
молиявий ҳисоботлар, тиббиёт карталари, суғурта тўловлари учун 
мурожаатлар, айловлардаги овозлар, маҳсулотларнинг келиб чиқиши – код 
кўринишида тақдим этилиши мумкин бўлган исталган маълумотни 
сақлашга дастурлаб қўйиш мумкин. 
7
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори «Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида 
рақамли инфратузилмани янада модернизация қилиш чора-тадбирлари тўғрисида»// Халқ сўзи, 2018 й. 22 
ноябрь 

---

26 
Янги платформа дунёдаги ҳамма нарса ҳақида рақамли 
маълумотларни онлайн режимида бирлаштиришга имкон беради. Бундан 
ташқари, яқин келажакда моддий дунёдаги миллиардлаб ақлли қурилмалар 
ўзгаришлар қабул қилиши ва узатиши, уларга жавоб қайтариши, ўз 
эҳтиёжларини таъминлаш учун электр энергияси харид қилиши ва муҳим 
ахборот тарқатиши, атроф-муҳитни муҳофаза қилишдан тортиб бизнинг 
соғлиғимиз ҳақида қайғуришгача бўлган хилма-хил вазифаларни ўз 
зиммасига олиши мумкин. Бу «ҳамма нарса интернети»га «ҳамма нарса 
регистри» керак. Бизнес, савдо ва иқтисодиётга рақамли ҳисоблаш талаб 
этилади. 
Тадбиркорлик иқтисодиётнинг ривожланиши ва жамиятнинг гуллаб-
яшнаши учун жуда муҳимдир. Интернет тадбиркорларга йирик 
компанияларнинг мерос бўлиб қолган маданият, ривожланишдан тўхтаган 
иш жараёнлари ва ўтмишнинг оғир балласти каби муаммоларини эмас, 
балки имкониятлар ва воситалар тақдим этган ҳолда тадбиркорликни озод 
қилиши лозим. Бироқ ўз эгаларини миллиардерга айлантирган, овоза бўлган 
муваффақиятлари ёқимсиз бир ҳақиқатни ниқоблаб туради: кўплаб 
ривожланган иқтисодиётларда тадбиркорлик ва янги компаниялар пайдо 
бўлиши охирги ўттиз йилда кучли пасайишни ҳис қилмоқда. 
Ривожланаётган мамлакатларда Интернет давлатнинг ҳалоқатга элтадиган 
бюрократиясига 
қарши 
курашишга 
мажбур 
бўлган 
потентсиал 
тадбиркорлар учун тўсиқларни деярли пасайтирмади. Интернет 
миллиардлаб одамларга ўз ишини бошлаш учун зарур бўлган молиявий 
воситаларга уланиш имконини бермади. Албатта, тадбиркор бўлиш 
ҳамманинг ҳам тақдирига битилган эмас, лекин муносиб пул ишлаб 
топишга ҳаракат қилаётган ҳатто ўртача статистик инсонга ҳам молиявий 
операциялар йўқлиги ва давлат чекловлари кучайиб кетганлиги халал 
беради. 
Бу мураккаб муаммо, лекин блокчейн кўп жиҳатдан тадбиркорликка 
ва мос равишда, гуллаб-яшнашга куч-қувват бахш этишга қодир. Энди, 
муҳим аҳамиятга эга бўлиш ҳамда ўз жамиятидан ташқарида 
ишбилармонлик фаолияти юритиш имкониятига эга бўлиш учун 
ривожланаётган мамлакатдаги ўртача статистик фуқаро интернетга уланган 
қурилмага эга бўлиши зарур. Глобал иқтисодиётга уланиш кредитлаш ва 
молиялаштириш манбалари, таъминотчилар, ҳамкорлар ва инвестициялаш 
учун имкониятлар кенг очиқлигини англатади. Ҳар қандай иқтидор, ҳар 
қандай ресурс, ҳатто энг кичик бўлсада, блокчейнда монетизатсия 
қилиниши мумкин. 
Агар бизнес, давлат бошқаруви ва фуқаролик жамияти новаторлари 
вазифани уддалай олса, асосан нархларни жиддий пасайтириш, ахборот 
тўплаш ва мувофиқлаштириш, қарор қабул қилиш билан мотиватсия 
қилинган интернетдан (бу эрда мониторинг, воситачилик ва тармоқда 
транзактсиялар ва ахборотни монетизатсия қилиш марказда бўлади) 
ахлоқийлик, хавфсизлик, ҳамкорлик, барчар транзатсиялар, қадриятлар 
яратиш ва тақсимлашда шахсий маълумотлар дахлсизлиги марказда 

---

27 
бўладиган, ижтимоий ва тижорат битимлар ишлаб чиқиш, тартибга солиш 
ва амалга ошириш қийматининг пасайиши билан мотиватсия қилинадиган 
интернетга ўтамиз. Бу эса стратегияни 180 градусга буриб юборади. 
Натижада аввалгидек тақсимланган, тўсиқсиз бўлган ва янги имкониятлар 
берадиган – шу сабабли қонуний саналган институтлар билан тенг ҳуқуқли 
қатнашчилар иқтисодиётига эга бўламиз. Янги платформа биз нимани ва 
қандай қилиб онлайнни амалга оширишимиз мумкинлигини, бунда ким 
иштирок этишини, шу тариқа энг долзарб ижтимоий ва иқтисодий 
муаммоларни ҳал қилиш учун технологик шароитлар яратишга қодир 
бўлганлигини фундаментал жиҳатдан белгилаб беради. 
Агар бу вазифани уддалашнинг имкони бўлмаса, кўп нарса ваъда 
қиладиган блокчейн технологияси чекланади ёки умуман йўқ қилинади. 
Бундан ҳам ёмони, у кучли институтлар қўлидаги қуролга айланиши 
мумкин бўлиб, унинг ёрдамида улар ўз ҳолатини сақлаб қолади, ёки, агар 
унга ҳукумат уланиш имконига эга бўлса, янги тотал кузатув жамияти учун 
айланади. Тақсимланган дастурий таъминот, шифрлаш, мустақил агентлар 
ва ҳатто сунъий интеллект чамбарчас боғланган технологиялари назорат 
остидан чиқиши ва ўз яратувчиларига қарши ишлаши мумкин. 
Агарда сиз биткоин ва блокчейннинг ҳар нарсага шубҳа билан 
қарайдиган тарафдори бўлсангиз, улар сизга юзага келаётган блокчейн 
иқтисодиётида ўз ролига қайта баҳо бериш истагида бўлган менежер, 
инвестор ёки мулкдор, маслакдошлар билан ижодий ҳамкорликка 
интиладиган бўлғуси тадбиркор, ихтирочи, муҳандис, рассом ҳақидаги 
фикр-мулоҳазаларда керак бўлиб қолади. 
Ишонч – жараённинг ташқи эмас, ички элементи ҳисобланади. Одоб-
ахлоқ меъёрларига риоя қилиш ҳар бир босқичда кодлаштирилади ва битта 
қатнашчи томонидан назорат қилинмасдан, барча қатнашчилар ўртасида 
тақсимланади. Тўғридан-тўғри қадриятлар алмашиниш иккинчи томон 
одоб-ахлоқ доирасида ҳаракат қилишини кутган ҳолда амалга оширилади. 
Шундай қилиб, ишбилармонлик ахлоқи қадриятлари – ишда ва сўзда 
ҳалоллик, ўзгаларнинг манфаатларини ҳисобга олиш, ўз қарорлари ва 
ҳаракатларининг оқибатлари учун жавбгарлик, қарор қабул қилиш ва 
ҳаракатлар шаффофлиги – қарор қабул қилиш ҳуқуқлари, рағбатлантириш 
структуралари ва операцияларнинг ўзида кодланади, шундай экан, одоб-
ахлоқ меъёрларини бузишнинг имкони бўлмайди, ёки бу катта вақт, пул, 
куч-қувват ва нуфуз харажатларини талаб қилади. 
Бевосита интернетда бизнес юритиш ёки транзактсия амалга ошириш 
шу пайтгача оддий бир сабабга кўра имконсиз бўлганки, пул ўз табиатига 
кўра бошқа ахборот товарлари ва интеллектуал мулкдан фарқ қилади. 
Ҳамма дўстларга битта ахборотни юбориш мумкин, лекин кимгадир тўлаб 
бўлинган бир долларни дўстингизга юбора олмайсиз. Пул сизнинг ҳисоб 
рақамингиздан чиқарилиши ва дўстингизнинг ҳисоб рақамига ўтказилиши 
лозим. Пул бир вақтнинг ўзида иккита жойда бўла олмайди, катта 
миқдордаги пул ҳақида эа гапирмасак ҳам бўлади. Турли жойларда рақамли 
валюта бирлигини икки марта сарфлаш риски бор – шунда улардан бири 

---

28 
тўланмаган чек каби тўлов учун қабул қилинмайди. Бу икки марта