Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

X p c iK o e c K u it 
B.C. O'iepKn no oSmeMy n 
a p a S c K O M y e m iT a K C H c y . 
— M., 
1 9 7 0 , c. 5.
3 M c m e t t K o
A.B. 
TpaiicaiiajiH3 
KparKHx 
h
r i o j i i i b i x n p n n a -
raTCJibiibix. 
— C6. 
HccaejiOBaiiHa no CTpyKTypnoH 
THiiojiorHH. — M., 1963, c. 61.
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yadro gap, ya'ni transformatsiya uchun asos boMgan gap operand, 
hosila gap Iransform yoki transformand, opcranddan transformandni 
hosil qiluvchi vositani tansformatsiya operatori dcb yuritiladi.1
Z. Xerrisning fikriga ko‘ra, transformatsiya bir gapning ikkinchi 
gap shakliga shunday o ‘zgarishiki, unda asos gap hosila gap o‘rtasida 
ham leksemalar tarkibi, ham m a’nosi nuqtayi nazardan bir xillik 
mavjud b o ‘ladi.2 Demak, mazm uniy mundarija transform andlar 
uchun mvariant sanaladi.
Operand bilan transformand o ‘rtasida transformatsiya m uno- 
sabati mavjud bo'ladi. Ular ikkisi o ‘zaro transformatsiya munosabati 
bilan bog'langan bo'ladi.
Shunday qilib, o ‘zaro transformatsiya m unosabatida bo'lgan 
gaplar bir xil leksik maqomga cga bo ‘lib, bir xil elcm cntar m a'nolar 
kom binatsiyasidan tashkil topgan holda, turli xil gram m atik 
(shakhy) maqomga ega bo'ladi.
Transformatsiya maxsus transformatsiya qoidalari orqali amalga 
oshiriladi. J.Bo‘ronov ta'kidlaganidek, transformatsion qoida asosiy 
va hosilaviy modcllar o ‘rtasidagi munosabatlarni topish usuli sana- 
ladi. Transformatsion qoida B/ga ajratish qoidasini, transformatsion 
modellar yaratish qoidasini va moifofonemik qoidalarni o ‘z ichiga 
oladi. Transformatsion qoida bitta konstruksiya yoki gapning m a’no- 
sini ochishda bir qancha hosilaviy konstruksiya yoki gaplardan 
foydalana oladi.3
Demak, transformatsiyaga asos bo'lgan konstruksiya va trans- 
form andlar bir um umiy m a’no va barqaror leksik birliklar zanjiri 
asosida birlashib, bir sintaktik paradigmarri hosil qiladi va unda 
yadro gap paradigmaning bosh a ’zosi sanaladi.
K o‘rinadiki, yadro gap modeli va uning turli hosilalari ro‘y- 
xatining olinishi u yoki bu tilda muayyan axborotni turlicha 
ifodalash imkoniyatlarini ochib beradi.
Yuqorida ta'kidlanganidek, yadro gapning shaklirri o'zgartirish 
bilan uning turli transformandlarini hosil qilish m a'lum transfor- 
matsiya qoidalari asosida amalga oshiriladi.
1 9ui6u 
y.P. 
BBeaciinc 
b
K n 6 c p n e r a K y .
- M., 1963, c. 61.
2 Xerris Z.S. 0 ‘sha asar, 540-bct.
3 Bo'ronovJ. 0 ‘sha asar, 42-bet.
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o'pchilik mualliflar tom onidan transform atsiyaning to ‘rtta 
qoidasi qayd etiladi:
1) o ‘rin alm ashtirish transform atsiyasi yoki perm utatsiya 
transformatsiyasi. Bunda yadro gap tarkibidagi sintaktik birliklarning 
o ‘rni almashtiriladi. Lekin bu qoida amalga oshirilganda, sintaktik 
birlikning mohiyati o ‘zgarmasllgi kerak.
Masalan, Farhod keldi -► Keldi Farhod;
2) substitutsiya, ya’ni yadro gap tarkibidagi bir elementni o ‘zaro 
substitutsiya munosabatida b o ig an boshqa element bilan almash- 
tirish. Masalan, Men unfng nima xohiashini bilaman M en buni 
bilaman;
3) adyunksiya, ya'ni yadro gap tarkibiga boshqa elementlarni 
qo‘shish. Masalan, Men o ‘qidim —► Men bu kitobni o ‘qidim;
4) elllpsis, ya’ni yadro gap tarkibidan ayrim elem entlarni soqit 
qilish. Masalan, Men keldim —► Keldim.
TM ning D M dan kuchli tomoni shundaki, DM 40—50- yillar- 
gacha faqat dalillarrri tahlil qilish bilan cheklangan bo‘lsa, TM 
tahlil metodlarini ishlab chiqishga asosiy e'tiborni qaratdilar.1
Agar distributiv tahlil va BI metodlari jum la qanday mayda 
qismlardan tashkil topadi, degan savolga javob berishga harakat 
qilgan bo‘lsa, TM bu jum la qanday gapning transformatsion qayta 
shakllanishidan hosil b o ‘lgan, degan savolga javob berishi lozim 
bo‘ldi. F.M .Berezin to ‘g‘ri ta ’kidlaganidek, TM ning ojiz tom oni 
ana shunda nam oyon b o ‘ladi. C hunki TT bevosita lingvistik 
m aterialdan kelib chiqm aydi, balki dastlab sof em pirik asosga 
quriladi, so‘ngra til materiali asosida tekshiriladi. Bundan tashqari 
TM ning qo'Ilanilish doirasi va turli tillardagi yadro gaplar tiplarining 
miqdori aniq belgilanmagan.2
B u n d an ta sh q a ri, sin ta k tik sath d a tran sfo rm atsiy a bilan 
derivatsiya o ‘rtasidagi o ‘xshashlik va farq ochllmaydi. Yadro gaprring 
m ohiyatini o ‘zgartirib yuboradigan shakliy o 'zg arish lar ham
transform atsiya doirasida o ‘rganiladi. M asalan, transform atsiya
'