Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Strukturalizm maktablarining umumiy 
tomonlari
Eng a w alo , barcha strukturalizm maktablari vakillari yosh 
gram m atikachilam ing tilni tarixiy o'rganish nazariyasiga qaram a- 
qarshi yo'nalishda o ‘rganish bilan umumiylikni tashkil etadi.
Yosh gram m atikachilar qarashlariga zid ravishda strukturalistlar 
faqat tilning hozirgi holatigina til hayotining to'liq, sun’iy sodda- 
lashtirilmagan tavsifini bera oladi, degan g‘oyarri o!g‘a tashladilar. 
Natijada yosh grammatikachilarga xos bo'lgan tarixiylik struktu- 
ralistlar sinxroniyasiga o ‘z o ‘rnini b o ‘shatib berdi. Tilni sinxron 
o ‘rganish strukturalizmning barcha yo'nalishlarida tilshunoslikning 
bosh vazifasi deb e ’lon qilinadi.
Barcha strukturalizm maktablarining yana bir um umiy tomoni 
«Til sistema ekan, uni sistema sifatida tadqiq qilish lozim» degan 
g ‘oyaga amal qildilar.1
Strukturalizmning eng yirik vakillaridan biri A.M artine barcha 
strukturalistlarni birlashtirib turgan m uhim jihat Har bir tilning 
o ‘ziga xos ichki tuzilisliiga ega ckanligi va shu xususiyati bilan 
boshqa tillardan ajralib turishi, ana shu o ‘ziga xos jih atlarn i
1 
C m e6 jiu H -K a M en cK u u M .M .
 
H
cckojm
>
ko
3a,MCMaMMM o C'rpyKTyp:urn:jMC. -
BM, 1957, Nsl, c. 35-36.
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘rganish alohida birliklarning tasodifiy o ‘xshashligini o'rganishdan 
ko‘ra foydaliroq ckanligiga e'tibor berishdir, dcydi. Ana shundan 
har bir til strukturaga ega degan g‘oya olg‘a tashlandi.
Tilning alohida o ‘ziga xos struktura sifatida e 'tiro f etilishi 
lingvistik tahlilning formallashtirilishiga hamda tilni o'rganish va 
tavsiflashning obyektiv usullarini qidirishga olib keldi. Shuni 
ta'kidlash joizki, strukturalizmning barcha tarmoqlari tilning ko‘p 
sathliligini e'tiro f etadi. Strukturalizmning barcha vakillari yosh 
grammatikachilarning tilshunoslikni psixologiya, fiziologiya, mantiq 
va sotsiologiya bilan qorishiq fan degan qarashiga zid ravishda, uni 
til belgilari tushunchasiga tayanib ish ko'ruvchi mustaqil fan sifatida 
e'tiro f etadilar.
Barcha strukturalizm vakillari fonemani m a'noga cga bo‘lmagan 
birlik sifatida tan oladilar. Fonem aning morfema, so‘z va gap hosil 
qilishdagi funksiyasiga e'tibor qaratiladi va shuning uchun fonolo- 
giya 
m uam m osi barcha struktural m aktablarda «ifodalovchi» 
(signifiant) asosida qurlladi. Belgi bilan bog‘liq m uam m olar orqaga 
suriladi. Shuning uchun fonologik qarashlarda bu m aktablarda 
nisbatan umumiylik mavjud.
K .Xansen barcha strukturalistlar o ‘rtasida tilga qarashning 
quyidagi to ‘rt um um iyjihati mavjud ekanligini ko‘rsatadi:
1. Tilga obyektiv reallikdan va til egalaridan ozod b o ‘lgan 
staiktura sue gcncric sifatida qarash.
2. Tilni sinxron holatda o ‘rganish.
3. Tilni amaldagi q o ‘llanilishiga bog‘liq bo ‘lmagan sof m u- 
nosabatlar sistemasi sifatidagi shakllarga tayangan holda o ‘rganish.
4. Tilshunoslikni tabiiy fanlarga tenglashtirish, uni aniq fanga 
aylantirish.1
Shu bilan birgalikda strukturalizm ning turli y o ‘nalishlarirri 
qiyoslab o ‘rganish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, 
ular o ‘rtasida umum iylikdan ko‘ra o ‘ziga xos jihatlar ko'proq 
ko‘zga tashlanadi. Strukturalizm yo'nalishlari o ‘rtasidagi bunday 
farqlarrish ularning turli m am lakatlarda, turli tarixiy-m adaniy 
sharoitlarda shakllanganligi bilan bogiiqdir.