Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Transform atsiya m etodi (T M )
Transformatsiya metodi dastlab deskriptiv lingvistika nazariyot- 
chilaridan biri Z.S.Xerris tom onidan tavsiya qilingan edi.1 Uning 
fikriga ko‘ra, transformatsion tahlll (TT) BI metodi duch kelgan 
murakkabliklarning bir qancha qismirri bartaraf qilishga yordam 
beradi. TT ko‘p jihatdan til tuzilish tahlilining algebraik usulini 
nam oyon qiladi.2
Z .S .X erris to m o n id a n tavsiya etilgan TM uning shogirdi 
N.Xomskiy tom onidan rivojlantirildi.3
L .S .B a rx u d a ro v T L ni h am o ‘z ichiga olg an g e n erativ
lingvistikani (G L ) stru k tu r lingvistikadan farqlagan holda, un i 
tilsh u n o slik n in g stru k tu r lingvistikadan keyingi bosqich deb 
hisoblaydi.4
U tilshunoslik tarixini olam ni bilishning dialektik nazariyasi 
belgilab bergan uch bosqichning qaysisiga tayanib ish ko ‘rish
1 Xoppuc 3.C . 
C o B M c c r n a H B C T p c q a c M o c T b n T p a n c < t> o p M a u n H
b
h
3
mkobom
c r p y K T y p e .
—H
oboc
b
jimhtbmctmkc
. II. — M., 1962, 
c .
528.
2 Xerris Z.S. O'sha asar, 529-bet.
3
 
X o M C K U U
 
//. 
CMHTaKCMHeCKMG CTpyKTypbl. 
— 
H o B O e
B JlMlirBMCTMKC. 
II. —M.,
1962, c.412.
4 
Bapxydapoe JI.C. 
H
ctokh
, npHHUHnu 
m
mctohojiothh
nopoiiyraioineft rpaM'
MaTHKM (BBCfleiiHc). —npo6jicMbi nopoxaaiomeii rpaMMarHKH 
h
ceMaHTHKH. 
-M ., 
1976, c. 5.
8 — A. Nurmonov
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

belgisiga k o ‘ra u ch b o sq ich g a-u ch g ram m atik nazariyaga b o ‘- 
ladi: a) a n ’anaviy, b) stru k tu r, d) g en erativ (tu g ‘d iru v ch i) 
Iingvistika.
L.S.B arxudarov fikriga ko ‘ra, yuqoridagi u ch tilshunoslik 
bilishning uch bosqichiga asoslanadi. Dialektik falsafa bilishning 
bevosita kuzatish, analiz va sintcz bosqichlarini e 'tiro f etadi, 
A n'anaviy tilshunoslik bilishning birinchi bosqichiga, struktur 
tilshunoslikning deskriptiv yo'nalishi ikkinchi bosqichiga, struktur 
tilshunoslikning glossematika va TL yo'nalishi esa sintez bosqichiga 
tayanadi.
XX asrnmg 50-yillarida shakllanib, rivojlanish bosqichiga o'tgan 
struktur tilshunoslikning deskriptiv maktabi vakillari an'anaviy 
tilshunosilkning aniq lingvistik tadqiqot tamoyillari yo‘q ekanligini 
tan q id qilgan h o id a, o ‘z old ilarig a tiln i o 'rg a n ish n in g for- 
m allashtirilgan tahlil tizim in i ishlab ch iq ish n i m aqsad qilib 
q o ‘ydilar. A na sh u n d ay tah lil asosida tad q iq o tc h i obyektni 
o'rganishda har qanday subyektivlikdan holi b o ‘lgan obyektiv 
xulosaga kelishi m um kinligini ta ’kidlaydilar. Lekin stru k tu r 
tilshunoslikning glossematika yo'nalishida substansiyani shakldan 
ajratish shu darajaga yetdiki, natijada shakl o'zining substan- 
siyasidan ajralib qoldi.
Bu esa struktur tilshunoslik bag'ridan yangi yo'nalish — generativ 
lingvistikaning o ‘sib chiqishiga olib keldi.
Hozirgi kunda einpirizm nomi bilan yuritilayotgan tilshunoslik 
yo ‘nalishi L.Blumfild nomi bilan b o g ian sa, unga qutbiy zidla- 
nishda turuvchi ratsionalizm yo'nalishidagi generativ lingvistika 
N.Xom skiy nomi bilan bogiiqdir. Bu ikki yo'nalish o ‘rtasidagi 
m uhim farqlovchi belgilar em pirizm va ratsionalizm ,1 mentaHzm 
va antim entalizm dir. L.BIumfild m a'nodan holi b o ig a n shaklni 
o ‘rganishni ta rg ib qiladi. Shuning uchun uning g'oyasi antim en- 
talistik xarakterga ega.
TM ga muvofiq, har qanday tilning sintaktik sistemasini yadro 
gaplar nomi bilan yuritiluvchi eng kichik (elementlar) gaplar tiplari 
yigindisi sifatida gavdalantirish mumkin. Yadro gaplar deb sodda,
1 3eeeumi,ee B.A. fl3biK 
h
jiHiiruHCTHMccKan rcopHH. — M fY, 1973, c. 61.
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yig‘iq, darak gap tushuniladi. F e ’l kesimli gap bo'lsa, kesimi aniq 
nisbatda turadi. Bu eng kichik gaplar har bir tilning sintaktik 
sistemasining asosini tashkll etadi.
Y adro gaplardan turli shakliy o ‘zgarishlar asosida asosiy 
m a’noni saqlagan holda ikkilam chi sintaktik qurilm alarning hosil 
qilirrishi transform atsiya hisoblanadi. Bu m etod gapning shakliy 
va m azm u n iy tu z ilish la rin in g o ‘zaro m u n o sab ati z am in id a 
vujudga keladi.1
TM gapning ichki va tashqi strukturasi va bu struktura birlik- 
larining o ‘zaro munosabatiga tayanadi. Deskriptiv lingvistikada 
qo ‘llanuvchi ichki struktura gapdan anglashilgan m a'no tuzilishini, 
tashqi struktura esa muayyan mazmuniy tuzilishining shakliy, ifoda 
tom onini bildiradi.
V.S. Xrakovskiy ta ’kidlaganidck, niatn tarkibidagi har qanday 
gap (jumla) nutqiy faoliyatning yakuniy hosilasi sanalib, murakkab, 
ko‘p qirrali xususiyatga ega b o ia d i. Shurring uchun uni turli 
tom ondan turlicha o ‘rganish m um kfn.2
Bir yo‘nalish doirasida nutqiy jarayonda gap hosil qilishga oid 
m asalalar asosiy o ‘rganish obyekti b o is a , ikkinchi y o ‘nalish 
doirasida gap m odeilari ro ‘yxatini, inventarini belgilash bilan 
b o g iiq sof lingvistik m asalalar o ‘rganiladi. A .V .Isachenkoning 
fikriga ko‘ra, sintaktik m odellarning yakuniy m odellarini izlash 
ilmiy sintaksisning birlam chi va asosiy vazifasidir.3 Lekin tadqiqot 
m aqsadi faq at gap m o d e lla rin in g statistik tavsifi b ilan g in a 
c h e k la n ib q o lm a slig i lo z im . S is te m a v iy s in ta k s is u c h u n
sinxroniyadagi u yoki bu sintaktik m odellar o ‘rtasidagi o ‘zaro 
m u n o sab atn i y o ritish , statistik tavsifni d in am ik tav sif bilan 
to ‘ldirish zarur b o ‘ladi.
Transformatsion tahlil ana shunday zaruriyatni qoplash vazifasini 
bajaradi. TM uchun yadro gap, transformatsiya qoidasi va hosila 
gap tushunchalari muhim sanaladi.
1 Bo'ronov J. O'sha asar, 39-bet.
2