Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Fanlar sistemasi.. Sistema nima? Bu savolga hozirga qadar turlicha javoblar 

beriladi.  Sistema  nima  ekanligiga  javob  berishdan  oldin  buning  qanday  muhim 

belgilardan  iborat  ekanligiga  e'tibor  bermoq    lozim.  Avvalo,  har  qanday  sistema 

ichki  bo`linuvchanlik  xususiyatiga  ega. Demak, sistema  muayyan  ichki tuzilishga 

ega  bo`lib,  ikki  va  undan  ortiq  qismlarning  o`zaro  munosabatidan  tashkil  topali. 

Masalan,  bir  tup  daraxtni  olsak,  bu  daraxt  sistema  sifatida  ichki  tuzilish 

birliklarining o`zaro munosabatidan iborat. Uning ichki tuzilish birliklari ildiz, tana 

va shox hamda ularning munosabatidan tashkil topgan. Sistemaning ikkinchi jihati 

shundan iboratki sistemani tashkil etgan uzvar o`zaro shartlangan, bir-birini taqozo 

etuvchi  ko`p  pog`onali  munosabatda  bo`ladi.  Masalan,  ildizsiz  tananint,  tanasiz 

shoxning  bo`lishi  mumkin  emas.  Ularning  har  qaysisi  bir-birini  taqozo  etadi,  bir-

biri  bilan  shartlangan.  Sistemaning  uchinchi  jihati  shundaki,  har  qanday  sistema 

ichki  bo`linuvchanlik  xususiyatiga  ega  bo`lganligi  tufayli,  sistemani  tashkil  etgan 

qismlar  bilan  sistema  o`rtasida  ham  munosabat  bo`ladi.  Bu  munosabatni 

D.Nabiyeva:  "...dan  tashkil  topadi",  "...ning  tarkibiga  kiradi"  ifodasi  bilan 

ko`rsatadi,

9

  boshqacha  aytganda,  u  butun  va  bo`lak,  tur  va  jins  munosabatini  o`z 

ichiga oladi. Masalan, daraxt va uning ildizi, tanasi, shoxi, barglari o`rtasida butun 

va bo`lak munosabati bo`lsa, daraxt bilan olma, o`rik, shaftoli o`rtasida tur va jins 

munosabati  mavjud.  Sistemaning  to`rtinchi  jihati  uning  ichki  tuzilishining 

pogonaviyligidir.  Ya’ni  butun  va  bo`laklik,  tur  va  jinslik  munosabati  nisbiy 

harakterga  ega. Ma'lum  jinslarga  nisbatan  tur, bo`laklarga  nisbatan  butun  bo`lgan 

qism  boshqa  butun  yoki  tur  tarkibiga  kirib  bo`lak  yoki  jins  bo`lishi  mumkin. 

Masalan, olma bir necha navlarning umumlashmasi sifatida navlarga nisbatan tur, 

har  qaysi  nav  esa  jins  bo`lib  kelsa,  daraxtga  nisbatan  olma  jins  rolini  o`ynaydi. 

Sistemaning beshinchi jihati substansionalligidir. Ya'ni substansiya va uni bevosita 

kuzatishda tazohirlar orqali voqelanishi, umumiylik - xususiylik, mohiyat - hodisa, 

imkoniyat - voqelik dialektikasining o`zida namoyon qilishidir. Shunday qilib, bir-

birini  taqozo  etuvchi  ikki  va  undan  ortiq  unsurlarning  o`zaro  shartlangan 

munosabatidan  tashkil  topgan  butunlik  sistema  sanaladi.  Bu  jihatdan  fan  ham 

sistemadir. Chunki u ham ichki bo`linuvchanlik xususiyatiga ega. Shu bilan fanni 

tashkil etgan har bir uzv o`zaro shartlangan munosabatda. Bir fan turining mavjud 

bo`lishi  ikkinchi  fanning  bo`lishini  taqozo  etadi.  Masalan,  geometriya  arifmetika 

bilan  uzviy  aloqada.  Geometriya  va  arifmetikasiz  astronomiyaning  bo`lishi 

mumkin emas va h. k. Fan sistema (butunlik) sifatida ichki bo`linish xususiyatiga, 

ya’ni  ichki  tuzilishga  ega.  Uning  ichki  tuzilishi  pog`onalidir.  Fan  avvalo, 

yo`nalishlarga,  yo`nalish  tarmoqlarga,  tarmoqlar  yana  kichik  ixtisosliklarga 

                                                                 

9

 Набиева Д. Турли сатҳларда умумийлик ва хусусийликнинг намоён бўлиши. –Т., 2010. –Б.14 

---

bo`linadi.  Bu  bo`linishning  har  biri  bir  pog`onani  hosil  qilib,  keyingi  bo`linishlar 

uchun  kichik  sistema  vazifasini  o`taydi.  Masalan,  avvalo,  tabiiy  fanlar,  ijtimoiy-

gumanitar fanlar, texnika fanlari kabi yo`nalishlarga bo`linadi. Tabiiy fanlar fanlar 

sistemasida  o`zaro  munosabatda  bo`lgan  bir  necha  bo`laklarning  bittasi  sifatida 

sistema  elementi  sanalsa,  keyingi  bosqichida,  tabiiy  fanlarning  o`zi  fizika-

matematika, kimyo, biologiya, mexaniqa, texnika kabi fan tarmoqlarini o`z ichiga 

olib,  bu  fanlar  uchun  sistema  rolini  o`taydi.  Fizika-matematika  fanlari  fizika  va 

matematika  fanlariga  bo`linadi.  Fizika  va  matematika  o`zi  ham  yana  ichki 

bo`linishga  ega.  Masalan,  matematika:  matematik  tahlil,  geometriya,  ehtimollar 

nazariyasi,  algebra  va  sonlar  nazariyasi  kabi  ixtisosliklarga  bo`linadi.  har  bir 

bo`linishda  bo`linuvchi  sistema  bo`lsa,  bo`linma  uning  a’zosi vazifasini bajaradi. 

Sistema tarkibidagi har bir a’zo shu sistema doirasida o`zaro shartlangan, bir-birini 

taqozo  etuvchi  munosabatda  bo`ladi.  Masalan,  matematika  tarkibiga  kiruvchi 

barcha  ixtisosliklar  o`zaro  ana  shunday  munosabatdadir.  Fanlar  sistemasida 

ma'lum fan tarmoga bilan munosabatda bo`lmagan biror bir tarmoq mavjud emas. 

Bir  obyekt  hozirgi  kunda  bir  necha  fanlarnish  oralig`ida  o`rganlilishi  lozim 

bo`ladi.

10

  Demak,  ma’lum  bir  fan  boshqa  tutash  fanlarsiz  to`laqonli 

muvaffaqiyatga erisha olmaydi.