Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

 

7-ma’ruza. 

TILSHUNOSLIK VA GEOGRAFIYA 

Reja: 

1. Lingvistik geografiya. 

2. Areal lingvistika. 

3. Tilshunoslikning tabiiy fanlarga ta’siri 

 

Tayanch  so’z  va  iboralar:  lingvistik  geografiya,  areal  geografiya, 

izoglassa,  dialektal  atlas,  lingvogeografiya,    izofonema,  izomorfema,  konvertgent 

izoglossalar, izoleks. 

Lingvistik geografiya. Tilshunoslik geografiya bilan ham uzviy aloqadadir. 

Chunki  davrlar  o`tishi  bilan  ma'lum  bir  tilda  so`zlashuvchi  etnik  guruhdar  turli 

joylarga  tarqalib,  o`troqlashadilar.  Demak,  tillarning  ham  tarqalish  o`rinlari 

mavjud.  Ularning  tarqalish  joylarini  kartalashtirish  imkoni  bor.  Shunday  ekan, 

tilshunoslik  bilan  geografiya  o`rtasida  qandaydir  munosabat  bo`lishi  tabiiy. 

Bunday  munosabat,  ayniqsa,  muayan  lingvistik  hodisalarning  tarqalish  zonalarini 

belgilashda,  lingvistik  va  dialektik  atlaslar  tuzishda  yorqin  nomoyon  bo`ladi. 

Tilshunoslik  bilan  geografiyaning  ana  shunday  munosabatiga  e'tibor  qaratilishi 

natijasida  lingvistik  geografiya  yoki  lingvogeografiya  va  areal  lingvistika 

maydonga keldi. Lingvistik geografiya lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini 

o`rganluvchi  tilshunoslikning  alohida  bo`limi  sifatida  XIX  asrning  oxirlarida 

dialektologiyadan  o`sib  chiqdi.  Turli  tillarda  dialektal  farqdanishlar  haqidagi 

materiallarning yiqilishi natijasida bu farqlanishlarning muayyan til xududida mos 

kelish  yoki  mos  kelmaslik  chegaralarini  aniqdash  muammosini  keltirib  chiqara. 

Demak, lingvistik geografiya dialektologiya materiallariga tayanadi.

46

 

 Lingvogeografiya  bilan  dialektologiya  makon  va  zamon  faktorlariga 

turlicha  munosabatda  bo`lsa-da,  makon  faktori  lingvogeografiyada  ham, 

dialektologyyada  ham  bir  qil  ahamiyat  kasb  etadi.  Ayniqsa,  territoriya  faktori 

lingvogeografiyaning  asosini  tashkil  etadi.  Chunki  lingvogeografiya  keng 

territoriyaga  ega  bo`lishi  va  bir  vaqtda  ko`plab  faktlarni  hamrab  olishi, 

umumlashtirish  hajmining  beqiyosligi  bilan  tasviriy  va  tahliliy  xususiyatga  ega 

bo`lgan  dialektologiyadan  ajralib  turadi.  Dialektologiyada  ma'lum  bir  tilning 

dialektal  xususiyatlarini,  aniqlash,  bu  xususiyatlarni  aks  ettiradigan  dialektal 

atlaslar  tuzish  kabi  muammolar  o`rganliladi.  Dialektal  atlaslar  tuzilishi 

dialektologiyadan lingvistik geografiyaga o`tish davri hisoblanadi.