Oliy va o`rta ta`lim vazirligi farg`ona davlat universiteti Sirtqi bo`limi 21. 06- guruh talabasi

O`zbekiston respublikasi
Oliy va o`rta ta`lim vazirligi farg`ona davlat universiteti
Sirtqi bo`limi

21.06- guruh talabasi
OLTINBOYEVA SHOHSANAM ning
UMUMIY PEDAGOGIKA fanidan Mustaqil ishi

MAVZU:MUNIS XORAZMIYNING "SAVODI TA'LIM" ASARINING DIDAKTIK AHAMIYATI

REJA:

1. 
   Munis Xorazmiyning hayoti ijodi.
   
2. 
   Uning “Savodi ta’lim” asari.
   
3. 
   M.Xorazmiyning ijodiyotida odob-ahloq masalalari.
   

Biz ushbu maqolada Munis Xorazmiyning "Savodi ta'lim" asarining didaktik ahamiyati , uning ma'rifatparvarlik, xalqparvarlik , axloqiy poklik g'oyalari va uning pedagogik qarashlarining mohiyati hamda Husayn Voiz Koshifiyning axloqiy kamolot, ta'lim-tarbiya haqidagi pedagogik fikrlarining ahamiyatini yoritib beramiz. Kalit so'zlar. Munis Xorazmiy, "Savodi ta'lim" asari,ma'rifatparvarlik, xalqparvarlik, adolat, axloqiy poklik, Husayn Voiz Koshifiy, "Axloqi Muhsiniy" asari, axloqiy kamolot, ta'lim-tarbiya. Munis Xorazmiy 1778-yilda Xiva tumanining Qiyot qishlog'ida mirob oilasida dunyoga keladi. Ibtidoiy ta'limni qishloqdagi maktabda oladi, keyin o'qishni madrasada davom ettiradi. Munis Xorazmiy, Xisrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy, Jomiy, Navoiy, Bedil kabi buyuk allomalar asarlarini mukammal o'qib o'rganadi. Uning ijtimoiy kamolotida o'z davrining ma'rifatparvarlaridan bo'lgan otasi Avazboy katta mavqega ega bo'ladi. Munis o'z she'riy asarlarini to'plab , 1815-yilda "Munis ul-ushshoq" ( "Oshiqlar do'sti") nomida devon tuzadi. "Firdavs ul-iqbol" ("Baxt bog'i") asarini yozadi.XV asr tarixchisi Mirxondning "Ravzat us-safo" asarini o'zbek tilga tarjima qiladi. Munis Xorazmiy 1829-yilda vabo kasali bilan vafot etadi. Talantli shoir, tarixshunos, xattot va tarjimon Munis Xorazmiy o'z she'riy asarlarida ma'rifatparvarlik, xalqparvarlik, axloqiy poklik g'oyalarini ham olg'a surdi. Uning "Savodi ta'lim "asarida ilm va ilm ahlining xizmati, jamiyat rivoji , el farovonligining asosiy omili sifatida ulug'lanadi. Munis Xorazmiy: Olam ishi intizomi andin, Olam elining nizomi andin.– deb olamda — jamiyatdagi ishlarning tartibli bo'lishi ham,el farovonligini ta'minlaydigan nizomlar ham ilmga asoslanishini aytadi. Munis Xorazmiy kishilik jamiyati rivojida elni mukarram etishda yozuv - xatning ahamiyati beqiyos ekanligini aytadi. Uning ta'kidlashicha, yozuv so'z va ma'no xazinasidir. Yozuv bo'lmasa, aytilgan so'z unutiladi. U deydi: Har so'zki ko'ngildin o'ldi majud, Xat bo'lmasa bo'lmasa bo'lg'ay erdi nobud... Xat aylar o'z ahlini mukarram , Xatiga chekib ulusni har dam. Munis Xorazmiy ilm va badiiy ijod ahlini so'z durdonalari xazinasini bunyod etib, elni mukarram etishga chorladi. Munis Xorazmiy adolatlilikni yuksak insoniy fazilat hisoblaydi. Uning fikricha, adolat sharaf ko'rki, osoyishtalik, xushnudlikdir. Shu sababli ham u adolatlilikni ulug'lab: Adolatdin o'ldi el osoyishi, El osoyishi – mulk osoyishi... Sharaf ko'rki shahdin adolat chog'i, Erur xalq xushnud,xolik dog'i.— deydi va odamlarni , yoshlarni adolat sohibi bo'lishga da'vat etadi. Munis nafs haqida so'z yuritar ekan, nafsga erk berish kishining hurmatsizlanishiga, xorlikka duchor bo'lishiga sabab bo'lishini aytadi. Uning fikricha, nafs balosiga yo'liqqan kishining izzati tubanlashadi, ob'ro'- e'tibori yo'qoladi. Shoir yoshlarni bu balodan saqlanishga da'vat etib shunday deydi:

Ey nafs, bo'lur izzat eshigi madrus( yopiq), Bo'lsang ne ajab mazallat
(xorlik)ichra mahbus. Har dung'a(pastkashga) qilib nisor, izzat go'harin, Bisyor to'karsen obro'-yu nomus. Munis Xorazmiy asarlarida bayon

etilgan ma'rifatparvarlik, xalqparvarlik, adolat va axloqqa doir pedagogik fikr va maslahatlardan hozirgi mustaqillik davrida ham yosh avlod tarbiyasida foydalanilmoqda. Kamoliddin Husayn ibn Ali Voiz Koshifiy XVasr mutafakkrilaridan biridir. U taxminan 1440-yillarda Xuroson viloyati Sabzavor viloyatining Bayhaq tumanida tavallud topadi.Hisayn boshlang'ich ma'lumotni Sabzavorda oladi, 1470-yillarda Abdurahmon Jomiyning tavsiyasi bilan Hirot shahriga keladi, bu yerda Alisher Navoiy bilan do'stona ijodiy hamkorlikda bo'ladi.Koshifiy falsafa, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, musiqashunoslik, dinshunoslikka doir asarlar yaratadi.U yaratgan "Lubbi lubobi Masnaviy", "Mahbub ul-zuhal", "Badoe ul - afkor fi sanoe- ul- ash'or", "Tafsiri Husayniy", "Javohirot tafsir" asarlari bunga yorqin misoldir. Koshifiy pedagogikaga oid fikrlari "Axloqi Muhsiniy", "Anvoi Suhayliy", "Risolai Hotamiya" asarlarida ifodaladi. Uning arab, fors, urdu tillarida yozgan bu benazir merosi Sharq va G'arb mamlakatlarida ham sevib o'qiladi. Voiz Koshifiy notiq, olim, adib, mudarris, mohir xattot sifatida ham shuhrat qozondi. U 1505-yilda Hirot shahrida vafot etdi. Koshifiy o'zining ta'lim- tarbiya haqidagi g'oyalarini asosan "Axloqi Muhsiniy "kitobida bayon qiladi. Koshifiy o'z pedagogik qarashlarida adolat, insonparvarlik, axloqiy kamolot, vijdoniylik g'oyalarini olg'a suradi.Uning fikricha , adolat insonni baxt va saodatga muyassar etadi. Vijdon insonni nazorat qiluvchi tuyg'udir. Insonparvarlik insonning eng yaxshi fazilatidir. Voiz Koshifiyning fikricha, yaxshi xulq inson umri mazmunini belgilovchi omildir. Yaxshilik jamiyat, xalq uchun qilingan ish bilan baholanadi . Inson hayoti ravon daryodek o'tib ketaveradi. Gap uni foydali, mazmunli, yaxshi ishlarga sarf qilishdadir. Inson dunyoda uchta yaxshilik qilishi shart. Birinchisi:odamlar uchun uy, ko'prik, yo'l qurishi; ikkinchisi: mevali daraxt o'tqazishi; uchinchisi: farzand qoldirishi kerak. Chunki bu yaxshiliklar olamda sobit qoladi. Voiz Koshifiy deydi: Chunki qolmas bu jahon barqaror, Yaxshi ish qilgilki , qolgay yodgor. Demak, yaxshilik insondan qoladigan abadiy yodgorlikdir. Koshifiy yaxshilik insonda faqat tarbiya, bilim va turmush tajribalari orqali tarkib topishini aytadi. Uning ta'kidlashicha, yaxshilikning barqaror bo'lishi uchun yomonlikni bartaraf qilish kerak. Koshifiy o'z pedagogik qarashlarida adolatni ulug'laydi. Adolat barqaror bo'lgan davlatning fuqarosi baxtiyordir. Adl nuridurki mulk andin munavvar bo'lg'usi, Jumlai olam nasmidin muattar bo'lg'usi. Adling besh ayla miskinlarning hojatin chiqor, To saning ham jumla maqsuding muyassar bo'lg'usi, — deydi Koshifiy. Demak, mamlakatda adolat boqiy bo'lishi kerak. Adolat inson nomini mashhur qiladi. Adolat— insonni baxt va saodatga yetkazadi. " Adolatning ma'nosi raiyat haqida barobarlik bo'lurkim, to raoyo topmagay , adal aybidurkim, mulkga oroyish berur va shu oroyishdurkim, aning nuri birla qarong'ulik yorur va haq subxonahu taolo bandalarini adl sifatida buyurur". Husayn Voiz al- Koshifiy vijdonlilikni insonni nazorat qiluvchi tuyg'u hisoblaydi. Uning ta'kidlashicha, vijdonlilik ta'lim- tarbiya vositasida hosil qilinadi. tufayli qabihliklar yuzaga keladi. Vijdoni, nomusi, diyonati bo'lmagan kishi dunyoda bo'lgan hamma yomonlikni qilishga tayyordir. Husayn Voiz al-Koshifiy kishilarni odil, halol bo'lishga , har bir ishni vijdonan amalga oshirishga , diyonatli bo'lishga da'vat qiladi.

Voiz Koshifiyning uqtirishicha, insonni ta'lim-tarbiya orqali qayta tarbiyalash , aqliy qobiliyatini o'stirish mumkin. Buning uchun bolaga yaxshi ta'lim-tarbiya berish, unda yaxshi sifatlarni o'stirish, uni nojo'ya xatti-harakatlardan qaytarish lozim. Koshifiy o'z pedagogik qarashlarida bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o'stirish masalasiga alohida e'tibor beradi. Ota-onalar va muallimlardan bu masalaga alohida ahamiyat berishni talab etadi. Bu maslada oilaviy va tashqi muhit muhim o'rinda turadi. Koshifiyning fikricha, "Murabbiy (bolaga) nasihat va ta'lim berishda lutf va odob qoidalarida qat'iy turishi, ularga rioya qilishi darkor.Jamoatchilik joylarida unga pand berish yaramaydi, balki xilvat joyda bolaga gapirish zarur. Agar (murabbiy) nasihat berishning fursati kelganini bilsa , unga muloyimlik bilan murojaat qilishi lozim, chunki bizning zamonimizda muloyim va xushfe'l bo'lish maqsadga muvofiqdir".

Munis dastlabki ta’limni o’z qishlog’ida maktabda oldi. So’ngra madrasada o’qidi. Madrasa ta’limidan so’ng mustaqil arab va fors tillarini o’rgandi. U sharq klassik adabiyoti vakillari Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Hofiz SHeroziy, Lutfiylarning ijodiyotlarini chuqur o’zlashtirdi. Munisning odob-axloqqa doir g’oyalari uning g’azallar, mustazodlar, muxammaslar, musaddaslar, qasidalar, qat’alar, ruboiylar, tuyuqlar, chistonlarida ifodalangan.

Munis o’zining “Savodi ta’lim” asarida ilm-fan, maktab, o’quv-tarbiyaga doir fikr-mulohazalarini batafsil yoritgan. Bu asarning birinchi qismida harf mashq qilishga tayyorgarlik masalalarini, ikkinchi qismida esa xat mashqi va uning usuli haqida amaliy ishlarni bayon qiladi.
Munis “Savodi ta’lim” asarida donishmandning ilmga bo’lgan e’tiqodi uning o’z xatida aks etishini alohida ta’kidlaydi. SHuningdek, xatni chiroyli, husndor va xatosiz yozilishining tarbiyaviy ahamiyatini quyidagicha ochib beradi.
Xattidin o’lub xujasta ta’lim,
Ta’lim fani xatiga taslim,
Sharmanda xati sabz xatlar,
Xol ofati xatida nuqtalar.
Ta’lim berur na bir raqamdin,
Xat yozmoq ishi yeti qalamdin.
Shoir insonlarni bir-biriga mehr-oqibatli bo’lishini, do’stlik rishtalarini bog’lovchi nomalar yozish haqidagi g’oyasini, maqsadi va vazifalarini alohida bayon etadi:

Ko’p muddat erdi guruhi mushtoq,
Ta’lim sumakbag’rig’a ushshoq,
Mashq etmak ishida xat bitarga,
Ta’lim vuqufiga yetirga...
Bilgancha surub qalamni har yoni
Ta’lim ishin aylar erdim oson.
Munis ijodiyotida odob-axloq masalalari alohida o’rin egallaydi. Uning ijodiyotidagi asosiy yo’nalishlar: nohaqlik va zulmga qarshi adolat, saxiylik, xalqqa cheksiz muhabbat, ilm-ma’rifat, jaholatga qarshi kurashuvchi insoniy fazilatlar.
Munis o’z zamonasidagi o’zaro urushlar, hirsu dunyo odamlarni bir-biriga nisbatan mehrsiz bo’lishga asos bo’ldi deydi:
Ne natija berur adab, hunaring
na nazarga kirar nasab guharing.
Bas erur bu zamonda bisoting aro
qara Siymu zaring. Munis o’z asarlari bilan tarbiya masalalariga katta e’tibor berdi. Uning didaktikasi insonni yuksak olijanoblik, rostgo’ylik, halol, ilmga chanqoq, mehru oqibatli bo’lishga qaratilgan. Munisning adabiy va pedagogik g’oyalari maktablarda to’g’ri, chiroyli yozuv tartib-qoidalarini o’rgatish uslubi sifatida xizmat qilgan va qilmoqda.


Munisning boy merosi kelajak avlod tarbiyasida ham muhim o’rin tutadi. Bola to'g'ri so'zli , va'daga vafodor , yaxshi xulqli qilib tarbiyalanishi darkor. "Har kishida muloyimlik, xushmuomalalik bor bo'lsa, fayz-kamol topishdan o'zga ehtimol yo'qdir. Har kishi badfe'l bo'lsa, vayron bo'lishdan chora yo'qdir.Xushfe'llik, muloyimlik hamma ne'matlarning yaxshirog'idir", — deydi Voiz Koshifiy. Koshifiy til odobi haqida so'zlar ekan, yaxshi fikrni ifodalashni, yomon gapni aytmaslikni, yolg'on so'z so'zlamaslikni, g'iybat va bo'hton qilishdan saqlanishni maslahat beradi. Koshifiy g'arazgo'ylik, hasadgo'ylik, baxillik, razillik, xudbinlik, xasislik kabi illatlarni qoralaydi, kishilarni bunday illatlardan saqlanishga da'vat etadi. Koshifiyning ta'lim-tarbiya, adolat, diyonat haqidagi fikrlari o'z davridagi pedagogik fikr rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Uning g'oyalari pedagogika tarixida munosib hissa bo'lib qo'shildi, ularning hozirgi davr yoshlar tarbiyasiga ham xizmat qilishi shubhasizdir.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
А. Зуннунов.Педагогика тарихи. Тошкент, 2004, 87-90 ва 102-104-б. 2. Шермухаммад Мунис. Танланган асарлар.Уздавбадиий адабиёт нашриети.Т. 1957, 394-б. 3. Кошифий Ахлок,и Мухсиний. 2011. 77-бет. 4. Khaydarov, S. A. Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA ISPANIYA XV-XVII ASRLARDAGI TARIXI. Scientific progress, 1(6). 7. Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. 1(6), 616-619. 8. Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO’JALIGI VA MADANIYATI. 1(6), 620-622. 9. Nematov, M. D. O., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI ORGANISHDA SHUMER-AKKAD DAVLATCHILIGINING