Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

12.3. Mukammal raqobat
Raqobat, unda ishtirok etuvchilar soni, mavqeyi, iqtisodiyotga ta’siri, kurash usullariga binoan turlanadi. Bozor tizimida ikki xil raqobat bo‘lib, bular mukammal va nomukammal raqobatdir.
Mukammal raqobat —bu erkin bozordagi ko‘pchilikdan iborat sotuvchilar va xaridorlaming bar bin cheklanmagan holda bozor qonun-qoidalariga binoan va bir xil usul bilan olib boradigan raqo-batidir.

193

Bu tabiatan sof raqobat hisoblanadi, chunki hech bir chek-lanishlarsiz yuz beradi, unda ixtiyoriy ravishda mutlaqo mustaqii ish ko‘rayotgan sotuvchUar va xaridorlar qatnashadi. Uning 3 ta asosiy belgisi bor:

0. 
   Raqobatlashuvchiiar ozchilik emas, balki ko‘pchilik boladi. Masalan, dehqon bozorida xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko‘p, ular bir-birini erkin tanlaydi,
   

0. 
   Raqobatlashuvchiiar bir turdagi tovami bozorga takJif etadilar, shu bois ular xaridor uchun kurashadilar. Masalan, non bozorida sotuvchilar faqat nonni taklif etadilar, ularning xaridori ham bir xil, shu sababli nonni turli xaridorga ko'proq sotish uchun kurashadilar.
   

0. 
   Raqobatda qatnashish ixtiyoriy, chunki bozorga o‘z tovari bilan xohJagan vaqtda kirib kelish va cliiqib ketish mumkin. Masalan, do‘kon ochib, boshqa do'kondorlar bilan raqobat qiJish uchun davlatdan ruxsat olinsa bas, chunki boshqa hech kirn unga to‘sqinlik qilmaydi. Ayni paytda do‘konni yopib bozordan cMqib ketish va boshqa ish bilan shug‘ullanish ham mumkin.
   

Bozoiga bir xil mahsulot taklif etiJganidan xaridorlar mahsulotlami bozorda bir xil qabul qiladilar. Tovarlar bir xil ekan, mahsulot sifatini farqlantirib, reklama ohkazib, sotishdagi imtiyozlami qollab, naroiz raqobat yo‘lidan borib bo‘lmaydi. Mukammal raqobatli bozorda narx talab va taklif asosida shakllanadi, sotuvchMardan har binning bozoiga chiqqan tovardagi ulushi kam bo'lgani uchun, ular bozor narxiga ta’sir ko'rsata olmaydilar. Xaridorlar ham ko‘p bo‘lganidan ulardan har binning xaridi sotilayotgan tovarlar summasining g'oyat oz qismini tashkil etadi, shu bois alohida olingan xaridor bozor narxiga ta’sir eta olmaydi, balki amalda shakllangan narx bilan xarid etadi. Masalan, sut bozoriga qishloqdan 150 ta sutchi keldi.

Har binning qo‘lida 0‘rtacha 12 litr suti bor, xolos. Demak, har bir sutchining sut taklifidagi hissasi atigi 0,7 %. Bozorga 1000 ta xaridor kelsa, har biriniiig o'rtacha xaridi 1,8 litr yoki jami talabning faqat 0,01

0. 
   ini tashkil etadi.
   

Shunday sharoitda sotuvchilar bir litr sutni 2300 so'mdan sotishni mo'ljallagan bodsalar, xaridorlar uni 2000 so‘mdan olmoqchl boladilar. Amalda sut 2100 so^mdan sotiladi. Natijada sotuvchining ham, xaridoming ham aytgani boOmaydi. Ammo, sutni 2050 so‘mdan taklif etganlar, uni ko‘p sotib yutib chiqadilar, uni 2200 so‘m deganlar kam sotib yutqazadilar. Mukammal raqobat iqtisodiy yutuqdan ham ishlab chlqaruvchini, ham iste’molchini baxramand qiladi. Ishlab chiqaravchi yutug‘ini foyda tasliM etadi. Iste’molchi yutughni u mo'ljallagan narx bilan tovaming amalda sotib olingan naixi o‘rtasidagi

farq tashkil etadi. Erkin raqobat bor joydagi amaliy narx xaridor narxi bilan sotuvchi narxi oralig‘ida bo‘ladi, bu esa ikki tomon manfaati uyg‘unlashuvi natijasi hisoblanadi. Erkin raqobat birovga tegadigan yutuqni birov olishiga yo‘l bermaydi.