Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Raqobatli bozorda ishlab chiqaruvchilar muayyan resurslar sharoitida ulardan maksimal miqdorda tovar va xizmatlar ishlab chiqariUshini ta’minlashga moyil bo‘ladilar.
12.1-jadval
Kichik korxona foydasining o‘zgarishi

Bozorga	Bitta to-	—		Maijin		M aijin
taklif etilgan	varning	Yalpi	0 ‘rtacha		Jami
		daro­		al daro­		al xa­	Foyda
tovar	bozor		daromad		xarajat
miqdori	narxi	mad		mad		rajat
1	12	12	12	12	10	4	2
2	12	24	12	12	16	6	8
3	12	36	12	12	24	8	12
4	12	48	12	12	34	10	14
5	12	60	12	12	46	12	14
6	12	72	12	12	60	14	12
7	12	84	12	12	76	16	8
8	12	96	12	12	94	18	2
9	12	108	12	12	108	20	0

Bunday moyillik umumiy yo‘nalishni bildiradi, chunki iqtiso-diyot hech qachon tamomila mukammal bo‘lmaydi. Mukammal raqobatda qatnashuvchi firmalar o‘z foydasini maksimumlashti-rishga intiladi. Biroq foydani oshirish uchun firma mavjud narxni nazarda tutib bozorga shunday miqdorda (Q) tovarni chiqarishi kerakki, uni bozor ma’qul topishi zarur. Agar chiqarilgan tovarlar yaxshi sotilib foyda ko‘p kelsa, firmalar bozorga kirib kelishadi, bozor kasod bo‘lib foyda boMmasa ular bozordan chiqib ketadi. Biz bilamizki, foydani maksimumlashtirishning asosiy sharti maijinal daromadni maijinal xarajatga teng bolishidir. Bu tenglikka erishish uchun firma raqobatli bozorga tovarlarni eng muqobil miqdorda taklif etishi kerak. Buni tushunish uchun erkin bozorga ishlovchi kichik korxona foydasining o‘zgarishini 12.1-jadvalda ko‘ramiz.

Jadval ma’lumotlari asosida chizma grafik hosil qilsak, u qu-yidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi (12.1-rasm).
Chizmadagi AB chizigM maijinal xarajatlami, Y tik chizig‘i narxni, X yon chizig‘i taklif hajmini ifodalaydi. Ma’lumki, narx bu maijinal daromadni bildiradi, chunki qo‘shimcha chiqarilgan tovar shu narxda sotilib daromad hosil qiladi (P, Q). К nuqtada Qj

195

miqdorida chiqarilgan tovar P, narxda sotilib foyda keltirgan, chun-ki jadvalga binoan marginal daromad marginal xarajatdan ko‘p bo‘lgan (12>4),
Y

0. 
   nuqtada foyda maksimumlashgan, chiinki Q2 miqdordagi to­ var P2 narxida sotilganda marginal daromad va marginal xarajatlar tenglashgan (12=12). Natijada, marginal daromad chizig‘i CD va marginal xarajat chizig‘i AB kesishgan. F va M nuqtalar oralig‘ida esa marginal xarajatlarning marginal daromaddan ortishi yuz ber-gan (14> 12; 16>12; 18>12; 20> 12), natijada foyda pasayishga mo-yil bo‘lib, oxiri nolga teng bo'lgan. Shuni hisobga olib, raqobatchi firma awal ishlab chiqarishni qisqartirishga, so‘ngra uni to‘xtatib bozordan ketishga jazm etadi. Ishlab chiqarishning qisqarishi hali bozordan ketish emas. Foyda nollashgan boisa-da, firma bozorda qoladi. Bu qisqa vaqtli davrda yuz be rad i. Bu davr oralig'ida fir­ ma ishlab chiqarishni to'xtatsa, hech bir daromad olmaydi, ammo 0‘zgaruvchan xarajatlarni ham qilmaydi, biroq doimiy xarajatlarni qilishda davom etadi.
   

0. 
   a r raqobatchi firmaning olgan daromadi uning o‘zgaruvchan xarajatlarini qoplashga etmay qolsa, u o‘z faoliyatini vaqtincha to‘xtatadi.
   

Narxlar коЧагШЬ daromad xarajatdan oshguncha firma buni kutadi yoki ishlab chiqarishni qisqartirib hech bo‘lmaganda 0‘zga­ ruvchan xarajatlarni qoplashga harakat qiladi. Doimiy xarajatlarga kelsak, ular hech bir qoplanmaydigan xarajatga aylanadi, chunk! ular

196

stadioni xarajati tomoshabinlar soniga qarab o‘zgarmaydi. Tomo-shabinlar oz yoki ko‘p boMsa, hatto hech kim kelmasa ham doimiy xarajat saqlanadi. Firma faoliyati vaqtincha to‘xtatilganda, doimiy xarajatlar tamomila yo'qotilgan xarajatga yoki zararga aylanadi.
Raqobat sharoitida firma bozorni butunlay tark etishi mumkin, bunda u ham doimiy, ham o'zgaruvchan xarajatlardan qutuladi, chunki bor-yo‘g‘ini sotib yuboradi.

Erkin raqobatda bir firma bozordan chiqib ketsa, boshqasi kirib keladi, buni firmalarning yopilishi va yangidan ochilib turishidan ko‘rish mumkin. Masalan, AQShda yiliga 600—700 ming firma yopilsa, shunchasi ochilib turadi. Yangi firmalar raqobatli bozorga kirib kelishlari uchun daromad o'rtacha xarajatlardan ortiq bolishi kerak. Firmalar qanchalik bozorga ko‘proq kirib kelsalar, shunchalik raqobat doirasi kengayadi. Bu iste’molchilar uchun qo‘l keladi, chunki ular o‘ziga ma’qui narxda tovarlardan keragini tanlab olish imkoni kengayadi.

12.4. Nomukammal raqobat
Bozor iqtisodiyotidagi nomukammal raqobat bu yerda mo-nopoliyalarning mavjudligidan kelib chiqadi.
Nomukammal raqobat —bu mononoliyalar bozorida ozchilikdan iborat sotuvchilar va xaridorlaming cheklangan tarzda va xilma-xil usullar bilan yuz beradigan raqobatidir.
Monopoliyalar bozori erkin bozor emas, chunki bu yerda ozchi-lik yirik firmalar tovarlarni ishlab chiqarish va sotishning asosiy qismini o‘z qo‘lida to'plab olib bozorda hukmronlik qiladilar. Ular-ning raqobati nomukammal hisoblanadi, chunki u ma’lum darajada cheklangan boOadi. Nomukammal raqobat monopolistik raqobat, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya sharoitidagi raqobat-larga boOinadi.