Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Sof monopoliya sharoitidagi raqobat juda cheklanadi.

Sof monopoliya, degani ishlab chiqarish va tovarlar taklifini yagona, ya’ni hech hir raqihi yo‘q kompaniya qo‘lida boMishini bildi-radi.
Bu yerda ishlab chiqarish tarmogfi bitta kompaniyadan iborat boiadi. U ishlab chiqaradigan mahsulot g'oyat noyob bolib, uning yaqin o‘rinbosarlari bolmaydi. Xaridor oldida tovarni monopolist aytgan narxda sotib olishdan boshqa yo1 yo‘q. Sof monopoliya bor tarmoqqa boshqa firmalarning kirish yo1i to‘sib tashlangan. Bu to'siqlarga g‘oyat katta kapitalning kerakligi, tabiiy resurslarning egallab olinganligi, patent, litsenziyalarni ruxsatlar olish mumkin boMmasligi kabilar kiradi. Sof monopoliya o‘zi chiqaradigan tovar bozorida raqobatga yo1 bermaydi.
Ammo, u moddiy resurslarni qulay narxda xarid etish, malakali ish kuchini jalb etish, texnik yangiliklarni kiritish borasida boshqalar bilan raqobatda boiadi.
Sof monopoliyalar bor joyda ularning bozor ustidan hokimiyati o‘rnatiladi, ya’ni ular bozor narxini o'zlari belgilaydilar, narx raqobat vositasi bolmay qoladi.

Monopol hokimiyatni 3 narsa yuzaga keltiradi;

0. 
   Bozor talabining о ‘zgaruvchanligi. Talab oshganda ishlab chiqarishning asosiy qismini tutib turuvchi firma shunga mos ra-vishda taklifni oshirmay, buning o‘rniga narxni oshiradi;
   

2 0 0

2. Bozordagi fir m a la r soni. Firmalar qancha ko‘p boMsa, shunchalik ulardan birining narxga ta’sir eta olishi, ya’ni monopol hokimiyati kam bo‘ladi. Agar firmalar soni qanchalik kam bo‘lsa, ulardan birining monopol hokimiyatga ega bolish ehtimoli shun­ chalik ortadi. Bordi-yu bozorda 12 ta firma boiib, shulardan 3 tasi 75 % tovarni taklif etsa, shular hokimiyati o‘rnatiladi, qolgan 9 ta firma qoMida 25 % taklif bo'lganidan, ular hokimiyati yo‘q. Bozordagi .aklifning bir necha firma qolida to‘planishi bozor konsentratsiyasi deyiladi. Konsentratsiya qanchalik kuchli bo‘lsa, bozor hokimiyati ham shunchalik kuchli boladi, raqobat esa cheklanadi;

0. 
   Firmalarning o ‘zaro munosabati. Firmalar bir-biri bilan qanchalik tajovuz bilan kurashsa, shunchalik bozor hokimiyati kam bo‘ladi, chunki keskin kurash narxning tushishiga olib keladi. Bordi-yu firmalar qanchalik kelishib ish ko‘rsalar, shunchalik mo­ nopol hokimiyat imkoni ko‘p boladi.
   

Monopol hokimiyat firmalarning raqobatlashuv darajasiga tes-kari mutanosiblikda, o‘zaro kelisha olinishiga esa to‘g‘ri mutano-siblikda boMadi,

Monopol hokimiyatning o‘z oMchami bor, bu uning ko‘rsatki-chidir. Ko‘rsatkich sifatida A. Lerner koeffitsiyenti (Z) bo‘lib, bu-ning son qiymati 0 dan I gacha boladi. Buni aniqlash uchun narxdan matjinal xarajat ayiriladi va bu hosila qiymat yana narxga bo‘linadi. Bunda, yangi hosila boiadi. Bunga ko‘ra, narxning matjinal xarajatdan ortiq qismining hissasi qancha ko‘p bo‘Isa, shunchalik monopol hokimiyat kuchli bo‘ladi. Mukammal raqobatli bozorda P=Wpi bo‘lganidan Z=0 boladi, ya’ni hokimiyat yo‘q. Monopol bozorda esa P>W,„ bo‘ladi va bu Z ni 0 dan yuqori qiladi.

Masalan, P=25,

=20.

20 20
Demak, Z=0,25. Bundan Z>0 kelib chiqadi. Biroq, Z birdan hech qachon katta bo'lmaydi, chunki 1 eng katta qiymat hisob-lanadi.

Agar raqobatli bozordagi firmalar narxlarni borligicha qabul qilsalar, monopoliyalar ularni o‘rnatadilar. Masalan, «Microsoft» firmasining «Windows» operatsion sistemalari bozordagi mono­ pol iya bo‘lib, bular narxini o‘zi belgilaydi. Monopoliya beIgilagan narxni bozor ko‘tarsa, u narxni oshirib daromadni ko'paytiradi. Bordi-yu narxni bozor ko‘tarmasa, uni tushirish o‘rniga monopoliya ishlab chiqarishni qisqartirib, tovar taklifini kamaytiradi, shu yo‘l bi­ lan yuqori narxni tutib turadi. Biroq, monopoliya narxni to‘xtovsiz

2 0 1

oshirib bora olmaydi, chunJd shunday boisa, tovarlar sotilmay qoladi, chunk! bozor uchun monopoliya narxi qimrnatlik qiladi. Shu sababli monopoliya xarid qobiliyati bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi. Masalan, tovar 100 dollar turadi. Xarid qobiliyati 1200 dollar, demak, shu narxda 12 ta tovar, sotilishi mumkin. Bordi-yu monopoliya narxni 120 dollarga ko‘tarsa, tovarning 10 tasi sotilib, qolgan ikkitasi оЧтау qoladi. Shuni monopoliya hisobga olishga majbur bo‘ladi. Xaridor pulini to‘lagan yuqori narx monopoliyaga foyda keltirsa, xaridorga zarar keltiradi. Agar mukammal raqobatli bozorda A tovar 100 dollardan sotilganda xaridorlar undan 6000 tasini olib iste’mol qiladilar. Monopoliya narxni 120 dollar o‘rnatsa, xaridorlar A tovardan 5000 tasini oladilar. Oradagi 1000 tovar qiymati xaridor uchun yo‘qotish bo‘lsa, monopoliya uchun yutuq bo‘ladi, chunki 6000 tovar olish uchun xaridorlar qo‘shimcha ravishda 120000 dollar berishlari kerak. Mana shu 120000 dollar monopoliya yutug‘ini hosil qiladi.