Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Fond bozoridagi spekulyatsiya — bu qimmatli qog‘oz1arni ar-zoniga olib, qimmatiga sotish yo‘Ii bilan foyda topishga qaratilgan faoliyatdir.
Liberal iqtisodiy tizimda bozor operatsiyalariga erkinlik berilishi tufayli arzon pullar bozor spekulyatsiyasiga (olib sotarlikka) qulay sharoit yaratadi, chunki past foizlar to‘langan holda qisqa muddatli kreditlar olish mumkin bo‘ladi va bu pulni aylantirib foyda olgandan so‘ng uni qaytarish imkonini be rad i. Spekulyatsiya eng avval fond bozorida avj oladi. Bu faqat aksiya va obUgatsiyalar hisobidan emas, balki hosila qog‘ozlar-derivativlarning ko‘payishi hisobidan ham bo‘ladi. Bular qog‘ozlarni oldi-sotdisiga oid bitim-shartnomalar bo‘lib, ular ham sotiladi.
Spekulyatsiya ikkilamchi fond bozorida, ya’ni birjalarda va birjalardan tashqaridagi aktivlar savdosida yuz beradi. Spekulya-tsiyani moliya bozorining o‘zi ham rag‘batlantiradi. Moliya bozorida tovarlarbozoridan farqliroq, narxning ortishi talabni qisqartirmaydi, aksincha moliya aktivlari qimmatlashsa-da, ularga talab ortib, so-tilishi ko‘payadi, chunki xaridorlar qimmat aktivni ishonchli, ya’ni serdaromadli va yuqori likvidli, deb qabul qilishadi. Hatto ular ak­ tivlar likvidligini pul likvidligi singari yuqori baholaydilar.
Moliya bozoridagi xaridorlarda eyforiya holati (kutiladigan yaxshi natijaga kuchli ishonib, bozorda faollik qilish) paydo bo‘ladi. Fond bozorida ham ratsional kutish, ya’ni bozordan yaxshilikni kutish qoidasi amal qiladi, ya’ni uning ishtirokchilari aktivlardan kelajakda yaxshi daromad olishni kutadilar, ammo bozor bunga yo‘l

3 4 7

bermasligi ham mumkin. Pul topish maqsadida banklar, turli moliya kompaniyalari, sug‘urta va xedj kompaniyalari va aholi aktivlami faol sotib olishadi. Ular pul topish ilinjida shubhali, binobarin katta riskli aktivlami ham xarid qilib, qo‘lga tushadilar.
Eyforiya sharoitida o‘rnak samarasi ishga tushadi. Bir bozor ishtirokchisi — agenti boshqasidan o‘rnak olib, uning ketidan er-gashadi u singari aktivlami sotib ola boshlaydi. 0 ‘rnak ajiataj talabni hosil qiladi, ya’ni talab agent puli tamom bo‘lguncha oshib boradi. Lekin pul tezda tugamaydi, chunk! arzon kredit mavjud boMadi. Aktivlarga talabning tez o‘sishini fond bozo fining xususiyati ta’min-laydi. Agar tovarlar bozorida talab ehtiyoj bilan cheklanib tursa, fond bozorida talab cheklanmaydi, chunk! pul topib boylik orttirish ishtiyoqi cheksiz bo‘ladi. QizigM shundaki, investorlar kichik aksiya-larni ham sotib oladilar, chunk! ular aksiyaning kurs daromadiga (narxning oshishi beradigan) umid bogMaydilar. AQShda masalan, 1990—2000-yillarda dividend faqat 2 % bodgani holda aksiyalar to‘xtovsiz sotilgan. Kurs daromadiga ishonch bogdash natijasida ak­ siyalar sotilishi dividendni o‘sishiga nisbatan ancha ilgarilab ketadi. natijada yerdagi bum hosil bodib, cho‘qqisiga chiqadi. Bumni yuzaga keltirishda birjadan tashqaridagi derivativlar bozori katta rol o'ynaydi, chunk! ular ko'plab sotiladi
Oimmatli qog‘ozlar daromadining turlicha bodishi xaridorga qod kelib, ularda qiziqish uyg'otadi. Bu ham spekulyatsiya imko-niyatlarini kengaytiradi, chunki ular fond birjalaridan tashqarida ham oldi-sotdi qilinadi. Turli bitimlar aksiyalar singari qayta va qayta sotilib spekulyativ daromad keltiradi. Masalan, I min dollarlik aksiya yoki tovar yuzasidan tuzilgan bitim 1,1 min dollarga soti-ladiki, buning 0,1 min dollari (1,1 —1,0=0,1) spekulyativ foyda bodadi. Fuditsionar pullar spekulyativ operatsiyalarni oziqiantirib sun’iy ravishda moliya bozorini kengaytirib, moliyaviy aktivlar narxini jiddiy oshiradi. Natijada, real qiymati 1 trin dollar bodgan aktivlar 2-3 trIn dollarga sotiladi.
Spekulyatsiyada yurgan pullar ko‘pik iqtisodiyotni hosil qila-diki, bunga moliya tizimida quyidagilar xos bodadi:

0. 
   emissiya yaratgan kredit puli ishlab chiqarishdan ko‘ra ko‘proq moliya bozoridagi spekulyativ operatsiyalarga yuboriladi, chunki bundan qisqa vaqtda spekulyativ foyda olish mumkin;
   
0. 
   biqadagi chayqovchilik haqiqiy dividenddan ko‘ra ko'proq kurs daromadini modjallaydi;
   
1. 
   arzon pullar har safar moliya bozoriga kirib borganida u yerdagi talabni oshirib, moliyaviy bum hosil qiladi, lekin bu iqti-sodiyot real sektorining o‘sishiga mos kelmay qoladi. Masalan, real
   

348

sektor yaratgan YalM 3 % o‘sgani holda moliya bozoridagi opera-tsiyalar hajmi 10 % o‘sadi, ortiqcha 7 % (10-3) moliyaviy ko‘pik hosil qiladi;

0. 
   spekulyativ operatsiyalar kuchaygan sari qog‘ozlaming amaldagi bozor narxi uning ba’zaviy, ya’ni haqiqiy narxidan tinimsiz oshib boradi, biroq spekulyatsiya yaratgan narx qog‘ozlarning soxta narxi bo‘ladi.