On linguopoetic features of phraseological units

НамДУ илмий ахборотномаси - Научный вестник НамГУ 2019 йил 8-сон 

 

268 

 

ekspressiv emotsionallik kuchli bo`lsa (ninaday narsani tuyaday qilmoq, o`lganning ustiga 

tepgan va boshqalar), ba'zilarida esa neytrallik (dili xufton bo`ldi, ichi qora, til topishmoq) 

bor bo`ladi. 

Og`zaki  nutq  frazeologizmining  xarakterli  tomonlaridan  biri  yorqin  ekspressiv 

bo`yoqqa  egaligi  bo`lib,  ular  xilma-xil  kinoya,  hazil,  biror  xususiyatga  ijobiy  yo  salbiy 

baho  berish  kabi  ma'nolarni  ifodalaydi.  Baholash  asosan  ikki  xil;  ijobiy  va  salbiy  bo`lib, 

narsa–hodisa yoki shaxslarga xos muhim bo`lgan belgi va xususiyatlar asos qilib olinadi. 

Ijobiy  xususiyatlarni  ifodalash  salbiy  xususiyatlarni  ifodalashga  qaraganda  nisbatan 

kamroq  qo`llanadi.Bu  tabiiy  hol.Chunki,  birinchidan  iboralarning  asosida  nutqning 

ifodaliligi,  emotsionalligi  va  jonligini  oshirish,  salbiy  xarakterlarni  illatlarni  yorqinroq 

ifodalash  yotsa,  ikkinchidan  ijobiy  xislatlardan  ko`ra  salbiy  xislatlar  tezroq  ko`zga 

tashlanadi. 

Jonli nutqda suhbat mavzui tez-tez o`zgarib turadi. Shunga ko`ra, so`zlovchi neytral 

nutqdan  birdaniga  ekspressiv  bo`yoqlarga  ega  bo`lgan  nutqqa  o`tadi.  Vaziyatga  qarab 

fikrni  aniq  va  jonli  ifodalash  uchun  obrazli  vosita  hisoblangan  frazeologizmlardan 

foydalanadi. 

Frazeologizm  til  birligi  sifatida  murakkabligi,  uning  ma'nan  yaxlitligi  bilan  alohida 

shakllangan  shakli  o`rtasidagi  ziddiyat,  nomoslik  iboradagi  dolzarb  va  etimologik 

ma'nolar  nomuvofiqligi  uni  nutq  jarayonida  qo`llashni  qiyinlashtiradi.  Bu  esa  o`z 

navbatida frazeologizmlarni nutqda qo`llash me'yorlarini puxta egallashni taqozo qiladi. 

Frazeologizmlar  tilning  muhim  lug`aviy  qatlamini  tashkil  etsa  ham  tilshunoslikda 

so`zlarning  yasalish  xususiyatlari  keng  o`rganilayotgan  bo`lsa-da,  frazeologizmlarning 

shakllanish  masalalari  har  tomonlama  o`rganilmagan.  Bu  hol  ona  tili  ta'limida  bir  qator 

chalkashliklarga  olib  kelmoqda.  Chunonchi  darslik  va  qo`llanmalarda  erkin  bog`lanma, 

turg`un  bog`lanma  va  frazeologizmlar  o`zaro  keskin  farqlanmaydi,  ularning  farqli 

belgilari  to`liq  izohlanmagan.  Shuningdek,  frazeologizmlarni  so`z  birikmasi  sifatida 

tilning  qaysi  bo`limida  o`rganish  masalasi  muammo  bo`lib  turibdi.  Shu  ma'noda 

darsliklarda  frazeologizmlar,  xususan  ularning  shakllanishi  haqida  ma'lumot  berilishi 

lozim. 

Frazeologizmlar  so`zlar  bilan  boyib  boradi.  Chunki  ularning  shakllanish  manbasi 

so`zlardir. 

Frazeologizmlarning  shakllagishiga  lisoniy  va  nolisoniy  omillar  ta'sir  etadi. 

Aksariyat  frazeologizmlar  o`zbek  turmushi  voqeligidan  kelib  chiqadi  va  shu  turmush 

tarzlarini  obrazli  ifodalashga  xizmat  qiladi.  Masalan,  “damini  chiqarmaslik”,  “xamir