Ona tili darslarida didaktik o’yinlar –O’quvchilarni kreativ fikrlashga o’rgatish vositasi sifatida shaymardonov Akrom Jizzax davlat pedagogika instituti talabasi Annotatsiya

ONA TILI DARSLARIDA DIDAKTIK O’YINLAR –O’QUVCHILARNI KREATIV FIKRLASHGA O’RGATISH VOSITASI SIFATIDA
Shaymardonov Akrom
Jizzax davlat pedagogika instituti talabasi

Annotatsiya: Ushbu maqolada ona tili darslarida didaktik o’yinlar o’quvchilarni kreativ fikrlashga o‘rgatish vositasi ekanligi haqida mulohazalar yuritilgan.
Kalit so’zlar: didaktik vositalar, kreativ fikrlash, didaktik o’yinlar.
Аннотация: В этой статье обсуждается роль дидактических игр на уроках родного языка как средства обучения студентов творческому мышлению.
Ключевое слово: дидактические инструменты, творческое мышление, дидактические игры.
Annotation: This article discusses the role of didactic games in mother tongue lessons as a means of teaching students to think creatively.
Key words: didactic tools, creative thinking, didactic games.

Ta’lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o‘yinlar ham o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirish vositasi sanaladi. Didaktik o‘yinlarga dam olish yoki vaqt o‘tkazish vositasi emas, balki ta’lim beruvchi faoliyat deb qarash lozimdir.

Ta’limiy o‘yinlarning turli xil tasnifi mavjudligi xususida ishning birinchi bobida to‘xtalib o‘tgan edik. O‘yinlar mazmuni va amalga oshirish shakliga ko‘ra sinflarga ajratilgan edi. Quyida boshlang`ich sinf ona tili darslarida uyushtiriladigan didaktik o‘yinlar va ularning kreativ fikrlash bilan bog`liq o‘ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritamiz.
«Jonli hikoya». O‘qituvchi so‘zlar yozilgan qog`ozlarni o‘quvchilarga
tarqatib, hikoya o‘qib beradi (Qog`ozlarda yozilgan so‘zlar birgalikda shu
hikoyani hosil qiladi). O‘qituvchi hikoyani ikkinchi marta o‘qib berganda
o‘quvchilar qo‘llaridagi qog`ozlarni shunday ketma-ketlikda joylashtirishlari kerakki, qog`ozlardagi yozilgan so‘zlar bir butun gapni, gaplar esa hikoyani hosil qilsin. Bu o‘yinni o‘tkazishda darslikdagi hikoyalar yoki darslikdan tashqari hikoya va ertaklardan foydalanish mumkin.
«Quruvchi». Bu o‘yindan o‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib, o‘tgan mavzuni yoki yangi mavzuni mustahkamlash qismida yoki darsdan tashqari mashg`ulotlarda foydalanish mumkin. O‘qituvchi avvaldan darsga tayyorgarlik ko‘rib, qog`ozdan yoki penoplast bo‘lakchalaridan «g`isht»chalar yasaydi va bu «g`isht»chalarga savol yozilgan qog`ozchalarni yopishtirib chiqadi. «g`isht»chalar soni o‘quvchilar soniga teng yoki ko‘p bo‘lishi kerak. Guruhlarga «minora» yoki «devor» qurish uchun joy ajratiladi. har bir guruxdan bittadan bola chiqadi va «g`isht»chani olib savolni o‘qiydi. Agar savolga to‘g`ri javob topsa o‘zlarining «maydon»chalariga teradilar. Agar noto‘g`ri javob bersalar o‘qituvchi «g`isht»chani olib qo‘yadi. O‘yin shu taxlitda barcha o‘quvchilar savollarga javob berib bo‘lgunlariga qadar davom etadi. «Qurilish maydonchasi»da eng ko‘p gisht tergan o‘quvchilar guruhi holib sanaladi.
Aralash tipdagi o‘yinlar. «Iztopar». Xattaxtaga so‘zlarning ba'zi bir harflari tushirib qoldirilib, terib qo‘yiladi. «Iztopar» o‘quvchi shu harfni harf kassasidan topib o‘z o‘rniga qo‘yadi va hosil bo‘lgan so‘zni o‘qiydi. To‘g`ri topgan o‘quvchi rag`batlantiriladi. Boshqa o‘quvchilarda yana boshqa variantlar bo‘lsa ko‘rib chiqiladi. Bu o‘yin, ayniqsa, savod darslari samaradorligini oshirish bilan birgalikda, o‘quvchilarda kreativlik va ijodkorlikni ham rivojlantirishga ko‘mak beradi.
«So‘z o‘yini». O‘quvchilar guruxlarga yoki qatorlarga ajratiladi. har bir guruh boshidagi o‘quvchiga bir-birinikidan farq qiladigan harf yozilgan qog`oz tarqatiladi. O‘yin boshlangunga qadar guruh ishtirokchilari qog`ozda qanday harf yozilganligini ko‘rmasliklari lozim. O‘qituvchi buyruq berishi bilanoq boshlovchi o‘quvchilar qog`ozni o‘nglab unda yozilgan harf bilan boshlanadigan so‘z topib yozadilar, so‘ng orqada turgan o‘quvchiga uzatadilar. Orqada o‘tirgan o‘quvchi ham shu harf bilan boshlanadigan so‘zni yozib keyingi o‘quvchiga uzatadi. Shu taxlit barcha o‘quvchilar so‘z topib yozishlari lozim. Guruh yoki qator oxiridagi o‘quvchi o‘yin tugagach, qog`ozni o‘qituvchiga keltirib topshiradi. O‘yinni birinchi bo‘lib tugatgan va so‘zlarni to‘g`ri yozgan o‘quvchilar guruhi holib sanaladi.
«Sirli xat». Pochtachi kiyimidagi bola sinfga kiradi va shunday deydi: «Men bir qancha sirli xat oldim. Bu xat ustiga kimga tegishliligi yozilmagan. Unda faqat savollar yozilgan. Menimcha, kim shu savollarga to‘gri javob bersa, xat shu o‘quvchiga tegishli bo‘ladi». Shundan so‘ng «pochtachi» xatjild ustiga yozilgan savollarni o‘qiydi. Savollarga kim to‘gri javob bersa xat o‘sha o‘quvchiga topshiriladi. Xatjild ichidagi qog`ozda rag`batlantiruvchi so‘zlar yozilgan bo‘ladi.
Bu o‘yindan o‘quvchilar diqqatini jamlash, ta'lim jarayonining qiziqarli bo‘lishi va samaradorligini oshirish maqsadida foydalanish mumkin.
Ilmiy adabiyotlarda didaktik o‘yinlarni uyushtirishda darsning asosiy didaktik maqsadini hisobga olish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘yindan darsning barcha bosqichlarida foydalanish mumkin.
Boshlang`ich sinf o‘quvchilarini kreativ fikrlashga o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan ta'limiy o‘yinlarni boshlang`ich sinf ona tili dasturi bo‘yicha tahlil qilamiz. 1-sinf «Ona tili» darsligi 1-bo‘limi «Tovushlar va harflar» bo‘limidir. Bu bo‘limda «O’zim tekshiraman», «Harflarni top», «Sirli so‘z», «Bu meniki», «Iztopar» o‘yinlaridan foydalanish mumkin.
«So‘z» bo‘limini o‘qitish jarayonida «O`zim tekshiraman», «U kim? Bu nima?», «Topag`on», «o`qib ko‘rchi», «Sirli so‘z», «Zanjir», «Iztopar» o‘yinlarini qo‘llash o‘quvchilarni kreativ fikrlashga yo‘llaydi.
«Hikoya», «O’zim tekshiraman», «Noto‘g’ri xulosa», «Bo‘lishi mumkin emas», «Davom ettir», «Safar», «Jonli hikoya» o‘yinlaridan «Nutq. Gap» bo‘limida foydalanish o‘quvchilarni ta'lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi.
4-sinf «Ona tili» darsligi 3-sinfda o‘tilganlarni takrorlash va «So‘z turkumlari» bo‘limlaridan iborat. 4-sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, yuqorida keltirilgan didaktik o‘yinlardan foydalanishda imkoniyatlar katta ekanligini ko‘ramiz. Masalan, «Takrorlash» bo‘limida «g`zim tekshiraman», «Topag`on», «Noto‘g`ri jumla», «Davom ettir», «Safar», «Zanjir», «g`yin-topishmoq», «Rebus», «Krossvord», «Quruvchi» o‘yinlaridan foydalanish o‘quvchilar uchun ma'lum bo‘lgan bilimlarni takrorlash jarayonini zerikarli bo‘lmasligini ta'minlaydi va kreativ fikrlashga o‘rgatadi.
4-sinfda so‘z turkumlaridan ot, sifat, son, kishilik olmoshlari va fe'lga doir bilimlar beriladi. So‘z turkumlariga doir bilimlar berish jarayonida «g`zim tekshiraman», «hikoya», «Davom ettir», «Jonli hikoya», «O`yin-topishmoq», «Rebus», «Krossvord», «Pantomimo», «Safar», «Tez javob», «So‘z o‘yini», «Sirli xat» kabi o‘yinlardan foydalanish o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida hamkorlik munosabatlarini shakllantirishga va kreativ fikrlashga o‘rgatishga yordam beradi.
Boshlang`ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlari har bir sinfda bir-biridan keskin farq qiladi. Olti-etti yoshli o‘quvchilarning diqqati turg`un bo‘lmasligi bois o‘yinga ko‘proq moyillik bildirishadi. Shu sababli dars davomida o‘yinlardan ko‘proq foydalanishga to‘g`ri keladi.
Keyingi sinflarda o‘quvchilar maktab sharoitiga ancha moslashadi, bilim olishga qiziqishlari oshadi. Endi ularni ancha jiddiy ishlarga tayyorlay borish mumkin. Ammo bu holat ta'lim jarayonida o‘yinlardan foydalanishni kamaytirish lozim, degani emas. Agar 1-sinfda o‘quvchilarni o‘yin ko‘proq qiziqtirsa, keyingi sinflarda o‘yinning mazmuni, natijasini anglashga ehtiyoj tug`iladi. Ular o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlarini ko‘rsatish imkoni bo‘lgan o‘yinlarda ishtirok etishga intila boshlaydilar.
Didaktik o‘yinlar quyidagi 2 bosqichda amalga oshiriladi:
1-bosqich: Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarni darsgacha bo‘lgan vaqtda tayyorlaydi. Tayyorgarlik shundan iboratki, o‘quvchilar darsga kerakli o‘quv qurollarini oldindan tayyorlaydilar, mavzuga oid materiallar bilan kreativ tanishadilar, darslik va boshqa nazariy materiallarni ko‘zdan kechiradilar.
2-bosqich: Bu bosqichda o‘quvchilarga o‘yin mohiyati tushuntiriladi, rollar bo‘lib beriladi, manbalar bilan tanishtiriladi va o‘yin amalga oshiriladi.
Didaktik o‘yinlarni o‘tkazishda o‘qituvchining o‘rni juda muhim. O‘qituvchi o‘yin va uning qonun-qoidalarini o‘quvchilarga etkazadi va o‘yinda bevosita ishtirok etib ular bilan hamkorlikda faoliyat yuritadi, turli talablarni bajarishda namuna bo‘lib xizmat qiladi, qo‘shimcha ma'lumotlar berib boradi.
O‘qituvchi didaktik o‘yinlarni o‘tkazishga tayyorgarlik jarayonida quyidagi talablarga rioya qiladi:
- tanlangan didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga mos bo‘lishi;
har bir o‘yin pedagogik va psixologik jihatdan asoslangan bo‘lishi;
o‘zlashtirilgan bilimlarni takrorlash va mustahkamlashga yordam berishi;
- bir xildagi o‘yinlarning ko‘p takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik;
o‘yinni o‘tkazishdan avval o‘qituvchi ham, o‘quvchilar ham puxta tayyorgarlik ko‘rishi;
o‘yin yakunida holib va bilimdon o‘quvchilarni rag`batlantirib borish.
Biz yuqorida misol tarzida keltirgan didaktik o‘yinlar barcha qonun-qoidalar va printsipial talablarga rioya qilib o‘tkazilsa, o‘quvchilarni kreativ fikrlashga o‘rgatishga samarali ta’sir qilishi shubhasizdir.