Ona tili va adabiyot 11-sinf 1-bilet

ONA TILI VA ADABIYOT
11-sinf
1-BILET
1. O‘zbek xalq dostonlarida vatanparvarlik fazilatlarining aks etishi.

J:
Oʻzbek xalq dostonlarida vatanparvarlik timsoli

Oʻzbekiston – etnografik oʻlka. Boshqacha aytganda, baxshilar yurti. Qolaversa, oʻzbek xalq dostonlari ajdodlarimizning uzoq oʻtmishidan hikoya qiladi. Ularda xalqimizning orzu-umidlari, oʻy-niyatlari mujassam. Mardlik, shijoat, vatanparvarlik, ona yurtga sadoqat kabi insoniy fazilatlar ulugʻlanadi dostonlarimizda. Shu sababli ham u boqiy meros. Baxshichilik sanʼati namunalari tinglovchilarga zavqu shavq bagʻishlabgina qolmaydi, balki dillarga yaxshilik urugʻini qadaydi, maʼrifat nurini sochadi. “Alpomish”, “Goʻroʻgʻli”, “Kuntugʻmish”ni eshitib ne-ne allomayu fuzalolar, shoiru donishlar kamol topmagan deysiz?!
Prezidentimiz ana shuning uchun ham ezgu tashabbus bilan chiqdi. Bu oʻlmas merosimizni asrab-avaylaylik, ulardan butun dunyo bahra olsin, dedi. Shu tariqa Xalqaro baxshichilik sanʼati festivaliga asos solinib, ushbu nufuzli tadbir har ikki yilda bir marotaba Termiz shahrida oʻtkazilishi yoʻlga qoʻyildi.
“Baxshilar nafaqat oʻtmishning aks-sadosi, ayni paytda, bugungi kunning ham jarangdor ovozidir”, dedi oʻshanda davlatimiz rahbari. Chindan ham, ota-bobolarimiz hayot yoʻlidan, mardligu jasoratidan ibrat olib ulgʻaygan insondan yomonlik chiqishi mumkinmi?!
Birgina oʻzbek qahramonlik eposi – “Alpomish” dostonini olaylik. Qanchadan-qancha hikmat bor, tarix bor unda. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandlik, xalq oʻyinlari haqida qiziqarli maʼlumotlar ham talaygina.
Ajdodlarimizning urugʻchilik tuzumidan davlatchilik tuzumiga oʻtishi jarayoni ham yaqqol aks etgan. Aka-uka Boyboʻri va Boysarilar orasidagi ziddiyat misolida! Bu ogʻaning inisidan mamlakat xazinasi uchun soliq talab qilishi voqeasida namoyon boʻladi.
“Alpomish”ning yana bir bebaho qadr-qimmati mavjud. Dostonda Hakimbekning Barchinni qalmoqlar yurtidan olib kelish lavhasi juda taʼsirchan ifodalanadi. Gʻaroyib sarguzashtlar, qalmoqlar bilan toʻqnashuv, bosh qahramonning jasoratlari… Shular asosida vatanparvarlik, elu yurt manfaatlari uchun kurash gʻoyasi birinchi planga chiqadi. Bu esa asarga milliy epos maqomini beradi. Xulosa ham ham ibratli: Vatanga muhabbat – shaxsiy manfaatlardan ustun!
Dostondagi Qoʻngʻirotdan arazlab ketgan yurtdoshlarini qalmoqlar zulmidan qutqarib, Vatanga qaytarish lavhasi ham odamda or-nomus, oriyat tuygʻularini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Demak, xalq ogʻzaki ijodi namunalari – boy hayotiy tajribalarni oʻzida mujassam etgan bebaho durdonalar.

Mahalla — Vatan ichra Vatan

Oila ko’z ochib ko’rgan dargoh bo’lsa, mahalla vatan ichidagi Vatandir. Zotan, mahalla oilalardan tashkil topadik. Farzandlar oila bag’rida kamol topganlari kabi oila ham mahalla ichida ravnaq topadi, nurli kelajak sari intiladi. Shunday mahalla oilaning eng yaqin maslahatchisi , tog’day tayanchidir…
Xursandchilik kunlari ham , boshqa ish tushgan onlarda ham bir-biriga hamdard va hamnafas bo’lish xalqimizning muhim xususiyati sanaladi . Mahalla esa insonlar orsidagi bunday birlik va hamjihat-
likning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi .
Mahalla shunday bir muqaddas dargohki , unda insonlar bir-biri bilan opa-singil , quda-anda , do’st-birodar , quvonchu g’amlariga sherik , farzand tarbiyasida ahli mas’ul , yutuqlar ham , kamchiliklar ham mahalla ahliga baravar bo’lib tushadi . Shuning uchun ham xalqimizda “ Otang – mahalla , onang – mahalla ” degan naql bejiz aytilmagan .
Yurtboshimiz Islom Karimovning mahalla haqidagi fikrlari , ayniqsa diqqatga sazovar :
“ Ma’lumki , asrlar mobaynida mahallalarda ko’pdan – ko’p hayotiy muammolar o’z echimini topib keladi . To’y – ma’ralar ham , hayiti hasharlar ham mahalla ahlisiz o’tmaydi . Mahallalarda siyosiy , iqtisodiy va boshqa masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi . Bu esa xalqimizning turmush tarsi , ota – bobolarimizdan bizga meros bo’lib kelayotgan tafakkur tarzidir . Binobarin , hayotning o’zi mahal-lalarni rivojlantirish va ularni qo’llab – quvvatlashni taqazo etmoqda . Mamlakatimizda ko’p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo’lib xizmat qilishi lozim .”
Darhaqiqat , mahalla o’zbeklarning tarixan shakllangan , yagona maqsad bilan yashab , faoliyat ko’rsatuvchi , xalqning turmush tarsi , ruhiyati , ijtimoiy hayotining o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi , milliy an’analri , urf –odatlari , axloqiy –ma’naviy qadriyatlarini avloddan –avlodga yetkazuvchi muqaddas maskan bo’lib kelgan.

Vatan tuygʻusi

Tinchlikning yana bir totli tongi otdi. Quyosh shuʼlalari yuzimda oʻynab, shiringina uyqumni uchirib yubordi. Yurtimda boshlangan har bir kun men uchun yanada totli, yanada qadrli boʻlib bormoqda. Buning sababi esa, men anchadan buyon qidirib yurgan bir savolning javobini topganimdan boʻlsa kerak…
Hovlimizdagi ayvon ustunlariga har yili qaldirgʻochlar in qoʻyib, bola ochadi. Butun mavsum ularning vijir-vijir aytgan qoʻshigʻini tinglab har tongim otadi va kunim botadi. Kuz kelgach, ular bilan xayrlashib, biz ayvondan uy ichiga koʻchamiz, ular esa janubga uchib ketishadi. Qiziq, janubda, ular uchib boradigan oʻlkalarda yil – oʻn ikki oy issiq havo hukm sursa ham ular yurtimizda kezgan bahor nafasini sezib, yana ortga – qadrdon ayvonidagi qadrdon iniga qaytadi. Janubda emas, shu ayvonda bola ochadi. Ularni ulgʻaytirib, uchirma qiladi. Qushlarni har yili shu yerga qaytib kelishiga undovchi kuch nima? Nega aynan ular shu yerda bola ochadi? Har holda gap toʻkinlik va toʻqlik sabab emasdir. Axir tirik jon borki, yaratgan Egam uning rizqini qayerda boʻlmasin berib turadi.
Amakim bolalikdan butun mahalla ahli faxrlanib yuradigan bola boʻlgan ekan. Ulgʻaygach, oliy oʻquv yurtini tamomlab oʻzimizga qaytadi, deb keksalar rosa ilhaq boʻlishgan ekan. Biroq amakim institutni tamomlagach, parvozga shaydo qush kabi keng ufqlar tomon intilish hissini jilovlay olmay, boshqa mamlakatga omadlarini sinash uchun ketibdi. Oradan yana yillar oʻtib, ular oʻzlari istagan mavqe, oʻzlari istagan obroʻ-eʼtiborga sazovor boʻlib, olis yurtning koʻchalarida magʻrur kezib yurganlarida nogahon qoqilib tushibdi. Jarohatlari tez bitgan boʻlsa-da, qalbda paydo boʻlgan yaraga malhamni faqat va faqat ona yurtida topajaklarini sezib ortga butunlay qaytibdi. “Mana shu oʻnqir-choʻnqir, tosh koʻchalarda necha bor yugurib-yelib yurib biror marta yiqilmadim, yiqilgan boʻlsam-da hech ham malol kelmagan ekan. Faqat oʻz yeringda har bir daqiqada halovat va lazzat topishimni oʻzga yurtga borganda his qila boshladim. U yerda kattiq yiqilmadim, biroq juda malol keldi, judayam…” – deydi amakim.
Endi meni qiynagan savolga kelsak, bu siz uchun oddiydek tuyulishi mumkin. Vatan nima? Vatan qanday? U qayerda? Men koʻp kitoblardan javob izladim. Shuni bildimki, bu savolga oʻz qalbimdan javob topmas ekanman, Vatanni his qilish baxtini menga hech bir kitob oʻrgata olmaydi.
Yaqinda bir hikoya yozdim. U oʻzimga juda yoqdi, biroq ehtiyotsizlik qilib kompyuter xotirasidan oʻchirib yuboribman. Men yozganlarimni hech qachon qogʻozda saqlamasdim. Koʻproq kompyuter xotirasiga ishonardim. Keyin bu odatimdan juda afsuslandim. Yozganlarimni qayta xotiramda tiklashga urindim, biroq har safar kiritgan oʻzgartishlarim chiroyli libosga “yamoq” boʻlib tushar, bundan diqqatim oshib, miyamdagi fikrlar xuddi tutun va dud ichida qolgandek boʻlardi. Shunda ukam ish stolimga ikki dona atirgul uzib keltirib qoʻydi. Aytishicha, uning hidi mening “ilhom parilarimni” chaqirar ekan. Derazamni ochib yubordim. Yozning dim havosi bilan toʻlgan xonaga salqin havo va mayin shamol kirdi. Xonani gullar isi tutib ketdi. Kim biladi, bu daydi yellar qaysi togʻ gullarining iforini oʻgʻirlab kelgan ekan?!
Derazadan asta tashqariga, hovlimizga qaradim. Ariqchadan jilolanib-jilolanib oqayotgan suvda toʻlin oy aksi koʻrinadi. Hovli chetidagi teraklarning bargi shamol bilan raqsga tushar, kun boʻyi chirqillab sayrab yurgan mahmadona chumchuqlar daraxt shoxlaridagi uyasida orom olishmoqda edi. Maysazordagi chigirtkalar va ariqlardagi qurbaqalar joʻr ovoz boʻlib, “oqshom simfoniyasi”ni kuylashmoqda. Oqshom oʻz oʻrnini ajib tunga boʻshatdi. Bularni tomosha qilib ish stolimdagi ukam keltirgan atirgullarni hidladim, shunaqayam xushboʻyki, uning tasirida xayolimga ajoyib fikrlar quyilib kela boshladi. Nihoyat yoza boshladim…
Vatanni anglashimga sabab ana shu voqea edi. Mening xotiramdagi fikrlar, yuragimdagi hislarning uygʻonishiga sababchi boʻlgan turtki nimaligini oʻshanda bilmagan ekanman. Yoʻq, bilmadim, buni oʻsha gullarning ifori deb oʻyladim, biroq bu gullar ifori aslida ona tuproqning menga yetkazgan ilhombaxsh mujdasi ekanini tushunib yetdim. Quchogʻimga sigʻmas yurtimni koʻz qorachigʻimga jo etib, endi qayerda boʻlmay uning taftini, mehrini his qilaman. Uni gullar iforida, qushlar sayrogʻida, shamol qanotlarida, yomgʻirning bir tomchisi, daraxtning har bir bargida, suvning har qatrasiyu qumning har zarrasida, ona xalqimning mehr toʻla nigohiyu qadoq qoʻllarida sezaman. Bu yerda olgan nafasim vujudimga orom beradi. Ichgan har qatra suvim tomirlarimga hayot baxsh etadi. Yuragimning har urishida unga boʻlgan muhabbatim uchqunlari sachraydi. Vatan sizu bizga hayot bergan onamiznig bagʻridek taftli, Vatan dunyo qadar keng-u, lekin koʻz qorachigʻiga jo boʻlgan borliq, Vatan – jon tomirimiz suv ichadigan hayot bulogʻi, u qalbimizda, yuragimizda.

Vatan va vatanparvarlik haqida maqollar

Aylanasi ovuli,
To’garagi to’rkuni.
Ayrilmagin elingdan,
Quvvat ketar belingdan.
Badqavm bo’lsang bo’l,
Beqavm bo’lma.
Baliq suv bilan tirik,
Odam — el bilan.
Begona tuproq — devona tuproq.
Betkay ketar, bel qolar,
Beklar ketar, el qolar.
Birovning yurtida bek bo’lguncha,
O’zingning yurtingda it bo’l.
Bulbul chamanni sevar,
Odam — Vatanni.
Bulbulga bog’ yaxshi,
Kaklikka — tog’.
Vatan gadosi — kafan gadosi.
Vatan uchun o’lmoq ham sharaf.
Vatan qadrini bilmagan o’z qadrini bilmas.
Vatanga kelgan — imonga kelar.
Vatanga falokat — o’zingga halokat.
Vatangado bo’lguncha,
Kafangado bo’l.
Vatandan yiroqlashgan — nomusdan o’lar.
Vatani borning baxti bor,
Mehnati borning — taxti.
Vataning tinch — sen tinch.
Vatanni sotgan er bo’lmas.
Vatanning vayronasi — Umrning g’amxonasi.
Vatanning vayronasi — Umrning hayronasi.
Vatansiz inson — kuysiz bulbul.
Dindan chiqsang ham, eldan chiqma.
Dushmanga nafrati bo’lmaganning Vatanga muhabbati bo’lmas.
Yordan ayrilsang ham, eldan ayrilma.
Yoridan ayrilgan yetti yil yig’lar, Yurtidan ayrilgan o’lguncha yig’lar.
Yoringni gul orasidan izla, Erkingni — el orasidan.
Yigit g’ami elida, Elning g’ami dilida.
Kiymoqqa katan yaxshi, Turmoqqa vatan yaxshi.
Kishi yerida sulton bo’lguncha,
O’z elingda cho’pon bo’l.
Kishi yurtida sulton bo’lguncha,
O’z yurtingda ulton bo’l.
Kishi yurtida shoh bo’lguncha,
O’z yurtingda gado bo’l.
Ko’lning otini balig’i chiqarar.
Ko’rpang qayerda bo’lsa, Ko’ngling shu yerda.
Non gadosi bo’lsang ham, Yurt gadosi bo’lma.
Ona yerning tuprog’i — ona sutidan aziz.
Ona yurting — oltin beshiging.
Ona yurting omon bo’lsa,
Rangi ro’ying somon bo’lmas.
Sigirning suti — tilida,
Erning quti — elida.
Sovuq urgandan qolar,
Tuproq surgandan qolmas.
Suvni bersang elga,
Yasharsan ming yilga.
Tovushqonga tug’ilgan tepasi aziz.
Tuqqan yerda tug’ing tik.
Tuqqan elga jon tortmasa ham, qon tortar.
Tug’ilgan yerdan ko’ngil uzilmas,
Yurt qo’riganning yurti buzilmas.
Tug’ilgan yering — Vataning,
Vataning — nomusing.
To’ygan yerdan tuqqan yer yaxshi.
Ursa ham, el yaxshi,
So’ksa ham, el yaxshi.
Fil tushida Hindistonni ko’rar.
Changal ham o’z joyida gurillar.
Ekin yerida ko’karar,
Er — elida.
El bor bo’lsa, er xor bo’lmas,
Er bor bo’lsa, el xor bo’lmas.
El boshiga kun tushsa,
El yaratgan er kelar.
El boshiga tushgani —
Er boshiga tushgani.
El ishini er qilur,
Er qadrini el bilur.
El-kunim bo’lmasa,
Oy-kunim tug’masin.
El kuyunganda kuyungan — botir,
El suyunganda suyungan — botir.
El tilagin tilagin,
Siniq ko’nglin siylagin.
El egasiz bo’lmas,
To’n — yoqasiz.
El qudrati — chin qudrat,
Vatan tuprog’i — qimmat.
El qurimasa, yer qurimas.
El — qo’ngan yerda,
Ot — to’ygan yerda.
El qo’ngan yerni bilar,
Ot to’ygan yerda tinar.
El g’amini bilgan elda doston.
Elga manzur — erga manzur.
Elga xizmat — oliy himmat.
Elga qo’shilgan moy yutar,
Eldan ayrilgan qon yutar.
Elga qo’shilganning ko’ngli to’q,
Eldan ajralganning beti yo’q.
Elga qo’shilsang, er bo’lasan,
Eldan ajralsang, yer bo’lasan.
Elda bori — senda bori.
Eldan ayrilguncha, jondan ayril.
Eliga vafo qilgan
Yoviga jafo qilar.
Elidan bezgan er o’ngmas,
Ko’lidan bezgan g’oz o’ngmas.
Elim boshqa degan, el bo’lmas.
Eling senga cho’zsa qo’l,
Unga doim sodiq bo’l.
Eling-yurting bo’lmasa,
Oying-kuning bo’lmasin.
Elli yer — bozor,
Elsiz yer — mozor.
Ellik yilda el yangi.
Elning baxti — erning baxti.
Elning ichi — oltin beshik.
Elning yirtig’iga yamoq bo’l,
Uzuniga uloq bo’l.
Elning egasi bo’l,
Tobutning chegasi bo’l.
Elning g’ami — erning g’ami.
Er bolasi — el bolasi.
Er davlati — elida.
Er yigit elga tortar.
Er yigit o’zi uchun tug’ilar,
Eli uchun o’lar.
Eringdan bezsang ham,
Elingdan bezma.
Erning ishi — elning bo’ynida,
Elning ishi — erning bo’ynida.
Erning moli — elning moli.
Yurt boshiga ish tushsa,
Er yigit hozir.
Yurt egasi yo’lbarsdir,
Oldirgani qo’ymasdir.
Yurt qo’ri, eling o’sar,
Qo’rimasang, uying to’zar.
Yurt qo’risang, o’sarsan,
Qo’rimasang, to’zarsan.
Yurtda odam bo’lmasa,
To’ng’iz tepaga chiqar.
Yurtdan ayrilganni yov chopar.
Yurtdan ketgan, yurtmonda.
O’tar hasrat, armonda.
Yurti boyning o’zi boy.
Yurtim — ko’ksim,
Elim — iligim.
Yurting omon — o’zing omon.
Yurtni dedim, yuzga kirdim.
Yaxshi yigit yurt tuzar,
Yomon yigit yurt buzar.
O’z uyim — o’lan to’shagim.
O’z yurtingning qadri
O’zga yurtda bilinar.
O’z yurting — o’lan to’shaging,
O’zga yurt bo’lmas beshiging.
O’zbek iskab bo’lsa ham, elini topar.
O’zga yurtning qozisi bo’lgandan,
O’z elingning tozisi bo’l.
O’zga yurtning boshi bo’lgancha,
O’z yurtingning toshi bo’l.
O’zga yurtning gulidan,
O’z yurtingning cho’li yaxshi.
O’lsang o’l,
Vataningda bo’l.
O’pkadan urgan yel yomon,
Elidan ayrilgan er yomon.
Qorong’i qolgan yurtda
Qorashaqshaq podsho bo’lur.
Qurigan yurtga qul oqsoqol.
Qush butaga sig’inar,
Odam — Vatanga.
Qush ham ketsa keladi,
O’z elini sevadi.
Har gul o’z butasida aziz.
Har gulning o’z isi bor,
Har elning o’z tusi bor.
Har kim — eliga,
O’rdak — ko’liga.
Har kimning o’z eli — o’ziga shirin.
Har ko’katning o’z suygan tuprog’i bor.
Har toycha o’zi suv ichgan bulog’ini maqtar.
Har elning — o’z irimi.
Har shaharning havosi boshqa.
Har qush o’z uyasiga qarab uchar.
Himmatli er,
O’z elini der.

2. Anton Chexovning “Garov” hikoyasi qahramonlariga chizgilar.

3. Maktabdan keyingi hayot: oliy ta’lim yoki ish?
2-BILET
1. “Ruhlar isyoni” dostonining bugungi kundagi ahamiyati.
2. Jahon adabiyoti durdonalaridan olgan taassurotlarim.
3. Qani edi, maktabimiz shunday bo‘lsa…
3-BILET
1. Abdulla Oripov she’riyatida rangin tuyg‘ular tasviri.
2. “Choliqushi” romani bosh qahramoni – Farida obraziga chizgilar.
3. 2050-yilgi O‘zbekiston mening tasavvurimda.