Ona tili va adabiyot fanidan milliy sertifikat uchun namunaviy test topshiriqlari Muhammad Haydarov, Mavluda Haydarova

Ona tili va adabiyot fanidan milliy sertifikat uchun namunaviy test topshiriqlari 
Muhammad Haydarov, Mavluda Haydarova
 
4 
A) “Ruhlar isyoni” 
B) “Qorako‘z majnun” 
C) “Hellados” 
D) “Dunyoning ishlari” 
 
Matnni o‘qing va savollarga javob bering. 
 
Asteroidlar. Kichik planetalar yoki asteroidlar, asosan Mars va Yupiter orbitasi 
oralig`ida aylanadi va bevosita qaraganda ko`rinmaydi. Birinchi kichik planeta 1801-yilda 
kashf etilgan va uni an`anaga ko`ra grek–rim mifologiyasidagi nomlardan biri – Serera deb 
atashdi. Tezda boshqa kichik planetalar topildi va ularga Pallada, Vesta va Yunona nomlari 
berildi. Fotografiyaning qo`llanishi natijasida yorug`ligi xira bo`lgan asteroidlar kashf etila 
boshlandi. Hozirgi vaqtda 3500 dan ortiq asteroidlar ma`lum. Milliardlab yillar davomida 
asteroidlar, vaqti-vaqti bilan bir-birlari bilan to`qnashadilar. Bir qator asteroidlar sharsimon 
bo`lmay, noto`g`ri shakllarga ega bo`lishlari ana shunday xulosaga olib keladi. 
Asteroidlarnig umumiy massasi, Yer massasining atigi 0,1 qismiga to`g`ri keladi.[1] 
Eng yorug` asteroid–Vesta, oltinchi yulduz kattaligidagi yulduzlardan yorug` 
bo`lmaydi, eng katta asteroid – Serera. Uning diametri 800 km va u Mars orbitasidan narida 
bo`lganidan quvvatli teleskoplar yordamida ham uning kichik yuzasida hech narsa ko`rib 
bo`lmaydi. Kashf etilgan asteroidlardan eng kichigining diametri bir kilometrga yaqin. 
Albatta, asteroidlarda atmosfera yo`q. Osmonda kichik planetalar yulduzlarga o`xshab 
ko`rinadi, shuning uchun ham ular asteroidlar, ya`ni qadimgi grek tilidan tarjima qilinganda 
“yulduzsimonlar” degan nom olgan. Yulduzlar osmonida, ular ham planetalarga xos bo`lgan 
sirtmoqsimon harakat qiladilar. Ba`zi asteroidlarning orbitalari haddan tashqari katta 
ekssentrisitetga ega. Buning oqibatida ular o`z orbitalarning perigeliyida Quyoshga Marsdan 
ham, hatto Yerdan ham yaqin. Ikar asteroidi Yerga 10 mln. kilometr masofadan ham yaqin 
masofada bo`lgan, lekin uning yo`q darajadagi tortishishi Yerga hech qanday ta`sir 
ko`rsatmagan. Vaqt-vaqti bilan Yerga Germes, Erot va boshqa kichik planetalar yaqinlashib 
turadi.[2] 
Tabiatda juda kam uchraydigan va osmonda uchib o`tadigan olov shar bolid deyiladi. 
Bu hodisa, atmosferaning qalin qatlamlariga meteor jismlar deyiladigan yirik qattiq 
zarralarning kirib kelishi tufayli sodir bo`ladi. Zarralar atmosferada harakatlanganda 
sekinlashib, ishqalanish natijasida qiziydi va uning atrofida qizigan gazlardan tashkil topgan 
nurlanuvchi katta qobiq hosil bo`ladi. Bolidlar, ko`pincha, sezilarli darajadagi ko`rinma 
diametrga ega bo`lib, ba`zida hatto kunduzi ham ko`rinadi. Meteor jismlarning Yerga tushgan 
qoldiqlari meteoritlar deyiladi. 
Meteoritlarning uch xili mavjud: toshli, temirli va tosh-temirli. Ba`zan meteoritlar 
tushgandan keyin ko`p yillar o`tgach topiladi. Ayniqsa, temir meteoritlar ko`p topilgan. 
Radioaktiv elementlar va qo`rg`oshinning miqdoriga qarab, meteoritlarning yoshi 
aniqlanadi.[3] Ularning yoshi har xil: eng qadimiy meteoritlarning yoshi 4,5 mlrd. yilga teng. 
Kometalar fazoda Quyoshdan uzoqda joylashib, markazlarida yadrosi bo`lgan juda xira, 
tumanli oqish dog`lar shaklida ko`rinadi. 
I.Nyuton, birinchilar qatori kometaning yulduzlarga nisbatan siljishini kuzatib, uning 
orbitasini hisobladi va kometalar ham planetalar singari, Quyosh sistemasida, Quyoshning 

---