ONA TILI VA ADABIYOTI
1. Mustaqil ish. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari: So’roq va buyruq gaplar , his hayajon va his hayajonsiz gaplar
1-Topshiriq.
“Ha yoki Yòq” texnologiyasi
№
|
Mulohazalar
|
Ha
|
Yòq
|
1
|
So’zlovchi o’ziga nomalum bo’lgan voqea – hodisa haqida ma’lumot olishi maqsadida ishlatiladigan gaplar so’roq gap hisoblanadi.
|
|
|
2
|
So’roq gaplar gapning boshqa turlaridan maxsus grammatik vositalar bilan ajralib turmaydi.
|
|
|
3
|
( - mi , - chi , - a , -ya ) so’roq yuklamalari so’roq gap kesimiga qo’shilib , so’roq gapni shakillantiradi.
|
|
|
4
|
Gap yoki matn ichidagi birorta so’z yoki jumla noaniq, tushunarsiz bo’lsa, gap yoki jumladan so’ng qavs icgiga so’roq belgisi qo’yilishi mumkin.
|
|
|
5
|
Buyruq gaplarning kesimi buyruq shaklidagi otlar orqali ifodalanadi.
|
|
|
6
|
His – hayajon gaplarda (qancha , naqadar , shunchalar , qanday) so’zlari ishtirok etadi.
|
|
|
7
|
Gap so’zlovchining his hayajoni qo’shilishi yoki qo’shilmasligiga ko’ra 3 turga bo’linadi.
|
|
|
8
|
Buyruq gaplarning bo’lishsiz formasi faqat maafiksi orqali shakillanadi.
|
|
|
9
|
Komunikativ vazifasiga ko’ra (iltimos , maslahat ) ma’nolari ifodasini anglatgan gaplar buyruq gaplar.
|
|
|
10
|
Aytilishi lozim bo’lgan fikir o’ta kuchli his – hayajon bilan aytilsa , ketma – ket 3 tagacha undov belgisi qo’yiladi.
|
|
|
Javoblar:
№
|
Mulohazalar
|
Ha
|
Yòq
|
1
|
So’zlovchi o’ziga nomalum bo’lgan voqea – hodisa haqida ma’lumot olishi maqsadida ishlatiladigan gaplar so’roq gap hisoblanadi.
|
Ha
|
|
2
|
So’roq gaplar gapning boshqa turlaridan maxsus grammatik vositalar bilan ajralib turmaydi.
|
|
Yòq
|
3
|
( - mi , - chi , - a , -ya ) so’roq yuklamalari so’roq gap kesimiga qo’shilib , so’roq gapni shakillantiradi.
|
Ha
|
|
4
|
Gap yoki matn ichidagi birorta so’z yoki jumla noaniq, tushunarsiz bo’lsa, gap yoki jumladan so’ng qavs icgiga so’roq belgisi qo’yilishi mumkin.
|
Ha
|
|
5
|
Buyruq gaplarning kesimi buyruq shaklidagi otlar orqali ifodalanadi.
|
|
Yo’q
|
6
|
His – hayajon gaplarda (qancha , naqadar , shunchalar , qanday) so’zlari ishtirok etadi.
|
Ha
|
|
7
|
Gap so’zlovchining his hayajoni qo’shilishi yoki qo’shilmasligiga ko’ra 3 turga bo’linadi.
|
|
Yòq
|
8
|
Buyruq gaplarning bo’lishsiz formasi faqat maafiksi orqali shakillanadi.
|
Ha
|
|
9
|
Komunikativ vazifasiga ko’ra (iltimos , maslahat ) ma’nolari ifodasini anglatgan gaplar buyruq gaplar.
|
Ha
|
|
10
|
Aytilishi lozim bo’lgan fikir o’ta kuchli his – hayajon bilan aytilsa , ketma – ket 3 tagacha undov belgisi qo’yiladi.
|
|
Yòq
|
1. Mustaqil ish. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari: So’roq va buyruq gaplar , his hayajon va his hayajonsiz gaplar
II-topshiriq.
“Keys-stadi” texnologiyasi.
So’roq yuklamalari ........................ yordamida shakillanadi.
So’roq gaplar ........... , .................. , ................ orqali shakillanadi.
So’roq yuklamalari va so’roq olmoshlari ishtirok etgan gaplar ...... va ...... javobini talab qiladi.
Kesimi buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalanib buyruq – xitob ma’nolarini ifodalagan gaplar.......... deyiladi.
Buyruq gaplar ............ , .............. , .................. , ................ tarzida bo’lishi mumkin.
Buyruq gaplarning buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan ......... ba’zan tushub qolishi mumkin.
His – hayajonsiz gaplarga ............, ............., ...................., ................... gaplar kiradi.
Javoblar
(- mi , - chi , - a , -ya)
So’roq ohangi yordamida, so’roq olmoshlari, so’roq yuklamalari.
Ha va yo’q
Buyruq gaplar
Buyruq, maslahat, iltomos, hayajon.
Kesimi
Darak, buyruq, istak, so’roq
2.Mustaqil ish. Gap bo’laklari, ularning turlari, eganing ta’rifi va ifodalanishi.
I Topshiriq. “Blits” texnologiyasi.
T/r
|
Savollar
|
Toʻgʻri javob
|
Talaba-ning javobi
|
Variant
|
Javoblar
|
1
|
Sen pushkinning sevgan malagi.
|
|
|
A
|
So’roqlar
|
2
|
Kesimga qarab beriladi.
|
|
|
B
|
Kim ? so’rog’i kesim vazifasidagi bo’lakga bog’langan
|
3
|
Murakkab bo’laklar iboralar bilan ham hosil bo’ladi.
|
|
|
D
|
Kesim
|
4
|
Gap bo’laklari tuzilishiga ko’ra ikki turga bòlinadi.
|
|
|
E
|
Sodda bo’laklar
|
5
|
Qushlar sayradi . Ota – onalar kelishdi. Shirin – shirin qovunlar olib kelishdi.
|
|
|
F
|
Ega olmosh bilan ifodalangan
|
6
|
Shaxs – son, zamon, tasdiq – inkor, modal ma’nolarini ifoda etadi.
|
|
|
G
|
Murakkab va sodda
|
7
|
Sen o’zingni maqtama, seni birov maqtasin.
|
|
|
I
|
Aravani quruq olib qochish sizga yarashmaydi.
|
To’g’ri javoblar.
T/r
|
Savollar
|
Toʻgʻri javob
|
Talaba-ning javobi
|
Variant
|
Javoblar
|
1
|
Sen pushkinning sevgan malagi.
|
B
|
|
A
|
So’roqlar
|
2
|
Kesimga qarab beriladi
|
A
|
|
B
|
Kim ? so’rog’i kesim vazifasidagi bo’lakga bog’langan
|
3
|
Murakkab bo’laklar iboralar bilan ham hosil bo’ladi.
|
I
|
|
D
|
Bosh bo’lak,
Ikkinchi darajali bo’laklar
|
4
|
Gap bo’laklari tuzilishiga ko’ra ikki turga bòlinadi.
|
G
|
|
E
|
Sodda bo’laklar
|
5
|
Qushlar sayradi . Ota – onalar kelishdi. Shirin – shirin qovunlar olib kelishdi.
|
E
|
|
F
|
Ega taqlid sòz bilan ifodalangan
|
6
|
Shaxs – son, zamon, tasdiq – inkor, modal ma’nolarini ifoda etadi.
|
D
|
|
G
|
Murakkab va sodda
|
7
|
Sen o’zingni maqtama, seni birov maqtasin
|
F
|
|
I
|
Aravani quruq olib qochish sizga yarashmaydi.
|
2.Mustaqil ish. Gap bo’laklari, ularning turlari, eganing ta’rifi va ifodalanishi.
II topshiriq.
“Keys-stadi” texnologiyasi.
1. Gap tarkibida tobe bog’lanib ma’lum so’roqqa javob bo’luvchi so’z yoki so’z birikmasiga ..... ...... deyiladi.
2. Gap bo’laklarini belgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi ………..
aloqadadir.
3. So’zlarga so’roq berish , ularning qaysi turkumga mansubligi , gap ichida joylashish tartibi , qanday qo’shimchalar olishi tom ma’noda gap bo’laklarining turini belgilashda ……… bo’la olmaydi.
4. Gap bo’laklarining turi, odatda …………… nisbatan aniqlanadi.
5. Gap tarkibidagi o’zaro tobe bog’lanishda bo’lgan so’zlardan bittasi ……… bo’lak , ikkinchisi ………. Bo’lak vazifasini bajaradi.
6. Gapda kesim bilan bog’lanib , shu kesimdagi qo’shimcha ifodalagan shaxs-sonni bildiruvchi va kim? nima? qayer? so’roqlariga javob bo’ladigan bosh bo’lak ..... deb ataladi.
7 …………. , ………….. , ……….. hokim bo’lak hisoblanadi.
8. Gap bo’laklari egallagan mavqeyiga qarab ………….. , ………….. bo’laklarga bo’linadi.
Javoblar:
1.gap bòlagi
2.sintaktik
3.asos
4.bir - biriga
5.tobe, hokim
6.ega
7.aniqlanmish , to’ldirilmish , hollanmish
8.bosh va ikkinchi darajali
3. Mustaqil ish. Kesimning ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
I Topshiriq “Blits” texnologiyasi.
T/r
|
Savollar
|
Toʻgʻri javob
|
Talaba-ning javobi
|
Variant
|
Javoblar
|
1
|
Kesimlar qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra ikki turga bo’linadi.
|
|
|
A
|
Kesim
|
2
|
Ikkita kesimdan tashkil topgan
|
|
|
B
|
Nomustaqil kesim
|
3
|
Nima qildi? Nima bo’ldi? Kim? Nima? Kimdir? Nimadir? Nechta? Qanday? Qancha? kabi so’roqlarga javob bo’ladi
|
|
|
D
|
Shaxs – son va zamon shakillaridagi f’el kesimlar hamda bog’lamsiz va bog’lamli ot kesimlar
|
4
|
Agar suv bo’lsa, paxta ham ko’payadi.
|
|
|
E
|
Ot kesim va f’el kesim
|
5
|
Mustaqil kesimlar
|
|
|
F
|
Sodda kesim
|
6
|
Faqat bir so’z bilan ifodalangan kesim
|
|
|
G
|
Ishlasang , tishlaysan
|
To’g’ri javoblar.
T/r
|
Savollar
|
Toʻgʻri javob
|
Talaba-ning javobi
|
Variant
|
Javoblar
|
1
|
Kesimlar qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra ikki turga bo’linadi.
|
E
|
|
A
|
Kesim
|
2
|
Ikkita kesimdan tashkil topgan
|
G
|
|
B
|
Nomustaqil kesim
|
3
|
Nima qildi? Nima bo’ldi? Kim? Nima? Kimdir? Nimadir? Nechta? Qanday? Qancha? kabi so’roqlarga javob bo’ladi
|
A
|
|
D
|
Shaxs – son va zamon shakillaridagi f’el kesimlar hamda bog’lamsiz va bog’lamli ot kesimlar
|
4
|
Agar suv bo’lsa, paxta ham ko’payadi.
|
B
|
|
E
|
Ot kesim va f’el kesim
|
5
|
Mustaqil kesimlar
|
D
|
|
F
|
Sodda kesim
|
6
|
Faqat bir so’z bilan ifodalangan kesim
|
F
|
|
G
|
Ishlasang , tishlaysan
|
3. Mustaqil ish. Kesimning ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
II Topshiriq
“Ha yoki Yòq” texnologiyasi
№
|
Mulohazalar
|
Ha
|
Yòq
|
1
|
Gapda kesim boshqa bo’laklarga nisbatlanmagan
holda aniqlanadi.
|
|
|
2
|
Ega kesim ifodalagan belgi, harakat – holatlarning egasi sifatida kesimdan oldingi bo’lak sanaladi
|
|
|
3
|
To’ldiruvchi va hol kesim bilan tobe munosabatga kirishib, uning ma’nosini izohlab, to’ldirib keladi.
|
|
|
4
|
Barcha gap bo’laklari bevosita yoki bilvosita kesimga bog’lanadi.
|
|
|
5
|
Kesim gapning mazmuniy markazi bo’lib, u tasdiq-inkor,zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini ifodalab keladi va boshqa bo’laklarni o’z atrofida birlashtiradi.
|
|
|
6
|
Gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol bevosita va bilvosita kesimga bog’lanmaydi.
|
|
|
7
|
Kesimlar qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra uch turga bo’linadi.
|
|
|
8
|
Kesimning yakka o’zi ham gap hosil qilishi mumkin.
|
|
|
9
|
Kesim tasdiq yoki inkor ma’nosini ifodalaydi.
|
|
|
10
|
Kesim – gapni gap qilib shakillantirishda muhim bo’lgan, uning mazmuniy va grammatik markazi hisoblanuvchi bo’lak.
|
|
|
Javoblar:
№
|
Mulohazalar
|
Ha
|
Yòq
|
1
|
Gapda kesim boshqa bo’laklarga nisbatlanmagan
holda aniqlanadi.
|
Ha
|
|
2
|
Ega kesim ifodalagan belgi, harakat – holatlarning egasi sifatida kesimdan oldingi bo’lak sanaladi
|
|
Yòq
|
3
|
To’ldiruvchi va hol kesim bilan tobe munosabatga kirishib, uning ma’nosini izohlab, to’ldirib keladi.
|
Ha
|
|
4
|
Barcha gap bo’laklari bevosita yoki bilvosita kesimga bog’lanadi.
|
Ha
|
|
5
|
Kesim gapning mazmuniy markazi bo’lib, u tasdiq-inkor,zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini ifodalab keladi va boshqa bo’laklarni o’z atrofida birlashtiradi.
|
Ha
|
|
6
|
Gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol bevosita va bilvosita kesimga bog’lanmaydi.
|
|
Yo’q
|
7
|
Kesimlar qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra uch turga bo’linadi.
|
|
Yòq
|
8
|
Kesimning yakka o’zi ham gap hosil qilishi mumkin.
|
Ha
|
|
9
|
Kesim tasdiq yoki inkor ma’nosini ifodalaydi.
|
Ha
|
|
10
|
Kesim – gapni gap qilib shakillantirishda muhim bo’lgan, uning mazmuniy va grammatik markazi hisoblanuvchi bo’lak.
|
Ha
|
|
4. Mustaqil ish. Ikkinchi darajali bo’laklar ; to’ldiruvchining ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
I Topshiriq
“Blits” texnologiyasi.
To’ldiruvchi....
|
1
|
Vositali, vositasiz, mustaqil, nomustaqil, kelishikli va ko’makchili bo’ladi
|
2
|
Kesimga to’g’ridan to’g’ri bog’lanish-bo’lanmasligiga ko’ra: vositali va vositasiz to’ldiruvchi bo’ladi.
|
3
|
Kesimga qanday bog’lovchi vosita yordamida bog’lanishiga ko’ra; kelishikli va ko’makchili to’ldiruvchi bo’ladi.
|
4
|
To’ldiruvchi egadan anglashilgan harakat - holat, belgi – xususiyat bilan bog’langan predmetni bildirganligi tufayli ot, olmosh, harakat nomi va otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi.
|
5
|
Gapda biror bo’lakni to’ldirib, unga boshqaruv yo’li bilan tobe holatda bog’langan bo’lak.
|
6
|
Hokim bo’lakdan anglashilgan harakatiga, munosabatiga ko’ra ikkiga bo’linadi
|
Javob: 1, 3, 5, 6.
|
4. Mustaqil ish. Ikkinchi darajali bo’laklar ; to’ldiruvchining ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
II Topshiriq
“Ha yoki Yòq” texnologiyasi
To’ldiruvchi qatnashgan gaplarga “ha”yoki”yo’q” so’zlarini qo’ying
Misollar
|
“ha”yoki”yo’q”
|
Erkak odam bir so’zli bo’ladi.
|
|
O’z yurtida o’z ona tilini unutganlar sizni eshitsin.
|
|
O’tirganlar otning dupur – dupurini barilla eshitishdi.
|
|
Qo’shiqdan kim bahra olmaydi?!
|
|
Onamdan eshitgan gaplarni aytdim.
|
|
Yo’qni yo’q deydi, borni bor deydi
|
|
Javoblar
Misollar
|
“ha”yoki”yo’q”
|
Erkak odam bir so’zli bo’ladi.
|
Yo’q
|
O’z yurtida o’z ona tilini unutganlar sizni eshitsin.
|
Ha
|
O’tirganlar otning dupur – dupurini barilla eshitishdi.
|
Ha
|
Qo’shiqdan kim bahra olmaydi?!
|
Yo’q
|
Onamdan eshitgan gaplarni aytdim.
|
Ha
|
Yo’qni yo’q deydi, borni bor deydi
|
Ha
|
5. Mustaqil ish. Aniqlovchining ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
I Topshiriq
“Keys-stadi” texnologiyasi.
Gapda biror bo’lakning belgisini yoki predmetning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo’lak ................. deyiladi.
Aniqlovchi gap ichida .........ga yoki .......gan so’zga bog’lanadi.
Aniqlovchilar predmetning qanday belgisini ifodalashiga ko’ra ................. , .......................... , ....................... ga bo’linadi
Predmetning belgisini bildirgan aniqlovchilar .................. aniqlovchilar deyiladi.
Sifatlovchi aniqlovchi - sifatlovchi, aniqlanayotgan predmet esa ...................... deb yuritiladi
Sifatlovchi va sifatlanmish .................... yo’li bilan bog’lanadi.
Javoblar
Aniqlovchi
Ot , otlashgan
Sifatlovchi, qaratqich, izohlovchi
Sifatlovchi
Sifatlanmish
Bitishuv
5. Mustaqil ish. Aniqlovchining ta’rifi, turlari va ifodalanishi.
II Topshiriq
“Blits” texnologiyasi.
№
|
Aniqlovchilarni o’z o’rniga qo’ying
|
№
|
|
1
|
Kumush qishdan, zumrad bahordan qolishmaydi kuzning ziynati.
|
A
|
Sifatlovchi aniqlovchi
|
2
|
Uning ziyrak, qo’ng’ir ko’zlarida horg’inlik bor edi.
|
B
|
Izohlovchi aniqlovchi
|
3
|
Biz boy otangizga Yormatning qizini olib bermoqchi edik.
|
C
|
Sifatlovchi aniqlovchi
|
4
|
Erk kuychisi Abdulhamid cho’lpon she’rlarini sevib o’qiyman.
|
D
|
Qaratqich aniqlovchi
|
5
|
Og’zi bo’shning ichida, gap yotmas.
|
E
|
Qaratqich aniqlovchi
|
Javoblar
№
|
Aniqlovchilarni o’z o’rniga qo’ying
|
№
|
|
1
|
Kumush qishdan, zumrad bahordan qolishmaydi kuzning ziynati.
|
A
|
Sifatlovchi aniqlovchi
|
2
|
Uning ziyrak, qo’ng’ir ko’zlarida horg’inlik bor edi.
|
C
|
Sifatlovchi aniqlovchi
|
3
|
Biz boy otangizga Yormatning qizini olib bermoqchi edik.
|
D
|
Qaratqich aniqlovchi
|
4
|
Erk kuychisi Abdulhamid cho’lpon she’rlarini sevib o’qiyman.
|
B
|
Izohlovchi aniqlovchi
|
5
|
Og’zi bo’shning ichida, gap yotmas.
|
E
|
Qaratqich aniqlovchi
|
6. Mustaqil ish. Holning ta’rifi, ma’no turlari: ravish, payt, o’rin, sabab,maqsad hollari va ifodalanishi.
I Topshiriq
Do'stlaringiz bilan baham: |
