Ona tilidagi she’riyat

Milliylik. Milliylikdan xoli boʻlgan tuygʻu taʼsir kuchidan ayriladi. Milliy ruhdan mosuvo tafakkur bamisoli qanotsiz qushga mengzaydi. Shunga koʻra, milliylik sheʼriyatning asosiy tamoyilidir. Zero, taʼbir joiz boʻlsa, jahon adabiyoti koʻrigida oʻzbek sheʼriyatini ajratib koʻrsatuvchi asosiy xususiyat, oʻzgalardan farqini namoyon etadigan bosh belgi bu milliy ruhdir. Shuning uchun ham, “Xalqning oʻlmas ruhiyatini, qadriyatlarini, milliy oʻziga xosligini, va nihoyat, bebaho til boyligini mujassam eta olgan haqiqiy ijod namunalarigina yashashga haqli”, deganda ustoz Abdulla Oripov haq.
Ushbu tamoyil oʻtgan yilgi sheʼriy toʻplamlarda oʻz ifodasini qay darajada topdi?
2013 yili Oʻzbekiston Qahramoni, xalq shoiri Abdulla Oripov “Tanlangan asarlar”ining 7-jildi nashrdan chiqdi. Aslida, toʻplamdagi har bir sheʼrni mazkur tamoyilga misol oʻlaroq keltirish mumkin. Jumladan, “Maydanak” sheʼrida ifoda ham, tasvir ham, obraz ham, tashbeh ham – barcha-barchasida milliylik yaqqol namoyon. Gʻalvali zaminga el boʻlolmay, osmonga uchmoqni orzu qilgan vatandoshini shoir Maydanakka taklif etadi. Zero, uning taʼbiricha, bunda koinotning haramlariga durbin bilan nazar solmoq imkoni bor.
Ana, tong yulduzi – Zuhro nurafshon,
Dur taqib olibdi oppoq boʻyniga.
Oymomo poylaydi tun boʻyi giryon,
Kirib ketmasin deb yerning qoʻyniga.
Bunda oymomo – ona timsoli, oppoq boʻyniga dur taqib olgan Zuhro esa – boʻy yetgan qiz. Oymomoning tun boʻyi giryon poylashidan murod – Zuhroni yerning qoʻyniga kirishdan asrash. Ana, onaning bedorligi sababi nimada?! Boʻy qizining iffatini, shaʼnini himoya qilish – oʻzbek onasi uchun hayot-mamot masalasi. Sheʼriyatimizda shu kezgacha Oymomo va Zuhro obrazlari orqali millatimizga xos ushbu fazilatni bu qadar yorqin, bunchalik taʼsirchan ifodalagan boshqa sheʼr uchramaydi.
Sheʼrdagi mana bu misralar esa, shoirona taxayyul, shoirona tafakkur mahsuli ekani bilan alohida ajralib turadi. Tasavvuringizda shundoq gavdalangan tasvir jozibasidan hayratga tushmaslikning iloji yoʻq:
Somonchi yoʻlida gʻaflatda qolib,
Molidan ayrilgan Mirrixga boq-chi.
Bir suruv echkini oldiga solib
Changitib ketmoqda yetti qaroqchi.
Shoir fikricha, yulduzlar hayoti bagʻoyat qiziq. Ular hayotining maʼnosi – samoviy parvoz. “Biri kuylayverib ketgandir qizib, Biri tinglayverib qotgandir muzlab”.
Tabiat haqida yozadimi yoki samoviy jismlar xususida fikr yuritadimi, inson kechinmalarini tasvirlaydimi yoki turfa tuygʻularni qalamga oladimi, Abdulla Oripovning koʻz oʻngida har doim Vatan timsoli turadi. Sheʼrlaridagi milliy ruh qalbingizga koʻchganini sezmay ham qolasiz. “Maydanak” sheʼridagi mana bu misralar buning isbotidir:
Endi jiddiy turib bu yonga qara,
Falakda koʻrinar ikkita oq qand.
Biri “Oʻzbekiston” degan sayyora,
Birovining esa nomi – “Samarqand”.
Sheʼrning poetik xulosasida ham milliy ifoda, milliy ruh, milliy talqin mujassam. “Agar magʻiz boʻlsang, olam bir danak” tashbehi ana shu milliylikka yorqin bir dalildir. Bunday misralar shunchaki oʻylab topilishi mahol. Ular quyilib keladi; yaxlit holda, bir butun tarzda tugʻiladi:
Mana shu tomosha yetar sen uchun,
Agar magʻiz boʻlsang, olam bir danak.
His et Ulugʻbekni, xayolning kuchin,
Parvoz maydonidir senga Maydanak.
Eshqobil Shukurning “Koʻz yumib koʻrganlarim” kitobi nomidanoq rostakam poeziyani his etish mumkin. “Koʻz ochib koʻrish” shaklidagi xalqona iboradan xabardormiz. Koʻzni yumganda esa, Rumiyona talqin boʻyicha, koʻngil koʻzi bilan koʻrish imkoni kuchayadi. Shunga koʻra, toʻplamning topib qoʻyilgan nomida teran falsafa mujassam.
“Tong ila shom” sheʼri milliy ruhning oʻzgacha talqini bilan alohida ajralib turadi. Shoir momolarning tongdan uyalish, shomdan hayo qilish haqidagi oʻgitlarini eslaydi. Sahar qushlari-la uygʻonib, shafaqlarga boqib oʻylangan kezlarini yodga oladi. Mana bu misralar esa, milliy ruhning chinakam taʼsirchan ifodasidir:
Quyoshdan uyalmoq, oydan uyalmoq
Qaysi nasabda bor, kimning naslida?..
Hayoga suyanmoq, orga tayanmoq
Xudo bergan davlat ekan, aslida.
Oʻzbekni boshqa millatlardan ajratib turadigan fazilatlardan biri hayodir. U nainki atrofidagi odamlardan, hatto quyoshu oydan ham hayo qila biladi. Shoir taʼbiri bilan aytganda, bu xalqimizga Xudo bergan davlat, Yaratganning marhamati. Shu bois oʻzbek yuvuqsiz qoʻl bilan, kir-chir dil bilan oqshomga kirishdan xijolat chekadi; gʻaraz niyat bilan, egri yoʻl bilan tonglarga borishdan oʻzini tiyadi. Mana bu badiiy umumlashmada esa, momolar timsolida millatning nomusi, asl tabiati, ruhiyati tajassum topganini kuzatish mumkin:
Tongning oʻz ruhi bor, ishonaman men,
Ufqlarda sezdim shomning ruhini.
Koʻrdim momolarim nomusida men
Osmon ustunini, Yerning oʻqini.
Yaʼni shoir chiqargan poetik xulosaga koʻra, mabodo, nomus, hayo, or singari tuygʻular zavol topadigan boʻlsa, Osmon qulaydi, Yer oʻz mehvaridan chiqib ketadi. Bu mukammal koinot ana shunday qadriyatlar evaziga barhayot va ustuvordir. Sheʼrda bu fikrlar ochiq aytilmagan, ular tagmatndan anglashiladi. Zero, shoirning shoirligi ham shundaki, u aytmasdan aytadi, botin tili bilan soʻzlaydi. Sheʼr shuning uchun ham sheʼrki, unda bir vaqtning oʻzida bir qancha maʼno ifodalanmogʻi mumkin. Ularni anglab yetish, his etish esa oʻquvchiga tan.
Oʻtayotgan har bir damni qadrlashga, uni neʼmat deb bilishga, gʻaflat bilan oʻtkazmaslikka undash ulugʻ mutafakkir ajdodlarimiz eng koʻp eʼtibor qaratgan mavzulardan. Shoira Farida Afroʻzning “Oʻsha kun bugundir” nomli saylanmasi sarlavhasiga chiqqan sheʼri ana shu ruhda. Biroq bu sheʼr zinhor mumtoz shoirlarimiz asarlarini takrorlamaydi. Garchi mavzuda muayyan mutanosiblik boʻlsa-da, shoira sheʼrida shakl ham, talqin ham oʻziga xos, ohorli ekani bilan alohida ajralib turadi:
Ertani oʻylamoq sen uchun emas,
Oʻtganga yigʻlamoq sen uchun emas,
Jazoni qoʻllamoq sen uchun emas,
Umr asli bir kundir,
Oʻsha kun – bugundir.
Tanlangan yangi shakl (misralarning zinapoya tarzida kelishi), lahzalar shukri-la yashash, umrning har onini gʻanimat bilish haqidagi shoira badiiy umumlashmasi bagʻoyat taʼsirchan. Tutilmagan tashbehlar, teran mazmun va sirli ruh uygʻunligi sheʼrning badiiy quvvatini, poetik jozibasini taʼminlagan.
Shoiraning boshqa bir sheʼridagi mana bu misralarida esa ruh – milliy, obraz – milliy, tashbeh – milliy:
Yoz chillasi doshqozonida,
qovurdoqdek qovurib,
garmselda sovurib,
shimolga shaftoli tutgan bogʻbon –
mening Vatanim!
Bobosining belbogʻin –
Adolatning bayrogʻi qilib,
“Halol, halol!” deya, raqibin,
Kuragini yerga bosgan polvon –
mening Vatanim!
Shoira Vatanni quruq madh etish yoʻlidan bormaydi. Uning jonli timsolini shundoq koʻz oldingizga keltirib qoʻya qoladi. Bu timsol – koʻngilga naqadar yaqin: zahmatkash, qoʻli gul, yoz chillasi doshqozonida qovurib, garmselda sovurib shimolga shaftoli tutgan bogʻbon, bobomeros belbogʻini adolatning bayrogʻi qilib koʻtargan, raqibining kuragini yerga bosgan polvon. Demak, Vatan qandaydir mavhum tushuncha emas, u – siz, u – men, u – ona xalqimiz. Aslida, sheʼriyatning asl maqsadi ham, shoirlikdan murod ham ana shu tuygʻuni paydo qila bilishdir.