Ondiris shigimlari hám daramat Joba

Satıwdan tısqarı ǵárejetler ónimdi islep shıǵarıw hám satıw menen baylanıslı bolmaydı.
Resurslarınıń nátiyjeli basqarıwchanligini támiyin-lash ushın ónimdiń ózine túser bahası XYuSning bólek alınǵan bólindileri boyınsha esaplanadı. Ol óz ishine sol bólindi-dıń ǵárejetlerin alıp, málim dáwir ushın XYuS xara-jatlarining rejeli esabın, yaǵnıy byudjetin (smetasini) dúziw ushın tiykar boladı.
XYuSning barlıq ǵárejetlerin túrli jónelisler boyınsha (ol yamasa bul klassifikatsiyaning tiykarında ne qoyılǵan -ligiga baylanıslı túrde) klassifikaciyalaw (klassifikatsiya qılıw, gruppalarǵa ajıratıw ) múmkin. Ádetde, ǵárejetlerdiń klas-sifikatsiyasi olardıń tómendegi belgiler boyınsha klassifikaciya -lashni óz ishine aladı :
• ishlab shıǵarıwdıń kólemine salıstırǵanda ;
• ekonomikalıq elementlerine kóre;
• kalkulyatsiya elementları boyınsha ;
• mahsulot ózine túser bahasına ótkerilish usılına muwapıq ;
• davlat tárepinen tártipke solinish dárejesine qaray;
• va basqalar.
Islep shıǵarıw abyomina qaray harejetler quyidagi gruppalarǵa klassifikatsiya etiledi:
• doimiy (ózgermeytuǵın ) ǵárejetler;
• o'zgaruvchan ǵárejetler.
Turaqlı (ózgermeytuǵın ) ǵárejetler islep shıǵarıw kólemine baylanıslı bolmaydı. Bul ǵárejetler, hátte XYuS islemey turǵan jaǵdaylarda da yamasa onıń tashkil etińiw dáwirinde de ámeldegi boladı. Bunday ǵárejetlerdiń qato-riga óz tiykarǵı fondlarining amortizatsiyasi, ımaratlardıń ijarası, administraciya hám xızmet kórsetiwshi xızmetkerlerge mıynet haqı, salıqlardıń ayırım kórinisleri hám basqalar kiredi.
Ózgeriwshen ǵárejetler islep shıǵarıw kólemine salıstırǵanda proportsional túrde ózgeredi. Bunday ǵárejet-larning quramı
shiyki zat, materiallar, butlovchi buyımlar hám yarım tayın ónimler, texnologiyalıq mútajlikler ushın janar may hám energiya, tiykarǵı jumısshılardıń jumıs haqlari hám basqalar menen baylanıslı bolǵan ǵárejetlerden ibarat.
Bir waqtıniń ózinde XYuS ǵárejetlerining doimiy (ózgermeytuǵın ) ǵárejetler hám ózgeriwshen ǵárejetlerge bóliniwi shártli xarakterge iye. Óytkeni sonda, uzaq waqıt dawamında XYuSning barlıq ǵárejetleri ózgeredi. Sol sebepli de olar kóbinese shártli-turaqlı (shártli-ózgermeytuǵın ) hám shártli-ózgeriwshen ǵárejetler dep yuriti-ladi. Ǵárejetlerdiń bunday bóliniwinen zálel (zıyan ) siz-lik analiz etilgende, islep shiǵarılatuǵın ónimdiń strukturalıq strukturasın optimallastırıwda hám finanslıq joybarlawdı ámelge asırıw (ótkeriw) de paydala - niladi. Turaqlı (ózgermeytuǵın ) ǵárejetler hám ózgeriwshen ǵárejetlerdiń jıyındısı ónimdi islep shıǵarıw hám realizatsiya qılıw ǵárejetleriniń ulıwma summasın quraydı.
Ekonomikalıq elementlerine kóre ǵárejetlerdi tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:
a) moddiy ǵárejetler:
- xomashyo hám materiallar ;
- sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor ónimler;
- yoqilg'i;
- texnologik maqsetler ushın elektroenergiya;
- va basqalar.
b) mehnat haqi ǵárejetleri;
v) tasdiqlangan yagon ijtimoiy soliq stavkasiga muvo-fiq túrde mıynet haqı fondiga esaplawlar ;
g) tiykarǵı qurallardıń amortizatsiyasi;
d) boshqa ǵárejetler:
- ijara haqi;
- majburiy qamsızlandırıw tólewleri;
- tannarx quramına kirgizetuǵın salıqlar ;
- va basqalar.
Ekonomikalıq elementler ǵárejetlerdiń birdey ko'ri-ósindileri bolıp, olar ónimdi islep shıǵarıw hám rea-lizatsiya qılıwda anıq bir rolni oynaydı. Ǵárejetlerdiń ekonomikalıq elementlerge bóliniwinen ónim barlıq kólemin islep shıǵarıw ǵárejetleriniń smetasini dúziw-de paydalanıladı. Ózine túser bahasınıń elementli strukturalıq tuzil-masi ǵárejetler ol yamasa bul kórinisi úlesine baylanıslı túrde sanaattıń tarmaqları boyınsha parıq etedi. Eger materiallıq (material ) kólemli
tarmaqlarda ónim tannar-xining quramında materiallıq ǵárejetler sheshiwshi orındı iyelese, miynet kólemli tarmaqlarda bolsa tiykarǵı úles miynet haqiga tuwrı keledi. Energiya kólemli tarmaqlar da ámeldegi bolıp, olardıń ózine túser bahasında energetika resurs -larining ǵárejet- lari (reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, kiyim-kenshek metallardı islep shıǵarıw ) úlken salmoqni egal-laydi. Óz gezeginde, fond kólemli tarmaqlarda úlken salmoq tiykarǵı fondlarning amortizatsiyasi hám olardı saqlaw menen baylanıslı bolǵan ǵárejetlerge tuwrı keledi.
Kalkulyatsiya elementları boyınsha ǵárejetler tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
• xomashyo hám materiallar ;
• qaytariluvchi shıǵındılar ;
• texnologik maqsetler ushın janar may hám energiya ;
• asosiy islep shıǵarıw jumısshılarınıń tiykarǵı hám qosımsha jumıs haqlari;
• yagona social salıqqa esaplawlar ;
• mashina hám qozaqlardı saqlaw ǵárejetleri;
• umumishlab shıǵarıw ǵárejetleri;
• umumxo'jalik ǵárejetleri;
• boshqa islep shıǵarıw ǵárejetleri;
• tijorat ǵárejetleri.
Ǵárejetlerdi kalkulyatsiya elementları boyınsha (klas-sifikatsiya etiliwi) ónimlerdiń bólek túrleri boyınsha onıń ayriqsha bolǵan qásiyetlerin esapqa alǵan halda ámelge asıriladı. Bul belgine kóre XYuSlarning ǵárejetleri ekige bólinedi:
• to'g'ri (tikkeley) ǵárejetler;
• egri (tikkeley bolmaǵan ) ǵárejetler.
Tuwrı (tikkeley) ǵárejetlerge ónimdiń anıq bir túrin islep shıǵarıw menen baylanıslı bolǵan ǵárejetler kiredi. Olar sol ónimdiń ózine túser bahasına tikkeley kiri-tiledi. Mısalı, shiyki zat, tiykarǵı material ǵárejetleri, satıp alınǵan yarım tayın ónimler hám ónimdiń málim bir túri boyınsha butlovchi buyımlar menen baylanıslı bolǵan ǵárejetler áne sonday ǵárejetler esaplanadı. Qıysıq (tikkeley bolmaǵan ) ǵárejetler pútkil XYuSda islep shıǵarıw procesin ámelge asırıw yamasa ónimlerdiń bir neshe túrlerin islep shıǵarıw menen baylanıslı boladı. Mısalı, ımaratlar hám qozaqlardı saqlaw, olardı remontlaw ǵárejetleri, basqarıw apparatına tiyisli bolǵan mıynet haqı ǵárejetleri hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul ǵárejetler konkret túrdegi buyımlardıń ózine túser bahasına qanday -bolıp tabıladı bir shártli tıykarǵa kóre proportsional túrde, kóbinese, tuwrı
(tikkeley) ǵárejetlerge salıstırǵanda tuwrı proportsional túrde kiritiledi.
Mámleket tárepinen tártipke solinish dárejesine qaray ǵárejetler ekige bólinedi:
• norma (norma ) lashtiriladigan ǵárejetler;
• norma (norma ) lashtirilmaydigan ǵárejetler.
Ǵárejetlerdiń bunday bóliniwi, ádetde, salıqqa tartıw salasında tiyisli qarar qabıl qılınıp atırǵan waqıtta qollanıladı. Norma (norma ) lashtiriladigan ǵárejetlerge salıqqa ólshewli paydanı esaplaw maqsetinde o'rna-tilgen (belgilengen) norma (norma ) lar sheńberindegi xara-jatlar kiredi.
Shıǵınlardı kemeytiw XYuS jumısı natiyjeliligin asırıwdıń eń zárúrli baǵdarlarınan biri esaplanadı. Ádetde, shıǵınlardı kemeytiwdiń tómendegi tiykarǵı jol-lari ajıratılıp kórsetiledi:
• resurslarni tejeytuǵın innovciyalıq texnologiyalardı qóllaw ;
• mehnat ónimliligin asırıw ;
• ishlab shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqarıw sapasın jaqsılaw ;
• kadrlarning qaniygelik dárejesin asırıw ;
• XYuS rawajlanıwınıń strategiyalıq maqsetlerin tiykarlash hám qabıl etilgen strategiyanı anıq jırlaw ;
• XYuSni basqarıw texnikası hám texnologiyasın tako- millashtirish, qabıl etilgen basqarıw qararlarınıń tiykarlanǵanlıǵın támiyinlew;
• xomashyo hám material ǵárejetleriniń úlesin tómenletiw, támiyinleytuǵın xızmetlerdiń úzliksiz islewine erisiw;
• marketing xızmetiniń nátiyjeli islewi, XYuSning marketing strategiyasın islep shıǵıw hám ámelge asırıw ;
• XYuSdagi joǵatmalarning barlıq kórinislerin qısqar-tirish, shıǵındılar, ekilemshi materiallar hám energore-surslardan, jolawshı ónimlerden hám t.b. lardan payda -lanish.
XYuS ǵárejetlerin analiz qılıw ushın tiykar bolıp byudjet dúziw (smetalarni islep shıǵıw, ǵárejetlerdi joybarlaw hám parıqlanıwdı baqlaw ) xızmet etedi. Bul ǵárejetlerdi kemeytiw degi úzilislerdi ámelge asırıw boyınsha XYuS túrli bólindileriniń hara-katini anıqlawǵa múmkinshilik beredi, bul jumıstıń perspektivalı baǵdarların anıqlaydı.
Materiallıq ǵárejetler (FIFO, LIFO, bahanıń ortasha tar- tiluvchanligiga kóre bahalaw ), miynet ǵárejetleri, amor-tizatsiya
ajıratılǵan qarjıları hám olardıń basqa kórinislerin esaplaw metodikası analiz processinde zárúrli strukturalıq bólim retinde maydanǵa shıǵadı.
XYuS ǵárejetlerin nátiyjeli basqarıw ushın zárúr bolatuǵın joqarıda aytılǵan strukturalıq bólimlerden (joybarlaw, esap -kitap metodları, byudjetlestiriw, analiz) tısqarı taǵı basqarıw esabın da aytıp ótiw kerek, onı jolǵa qoymastán turıp, ǵárejetlerdi nátiyjeli basqarıwdıń ılajı joq. Basqarıw esabı ǵárejetlerdiń turaqlı (ózgermeytuǵın ) hám ózgeriwshen ǵárejetlerge bóliniwine, XYuSning xojalıq júrgiziw sharayatlarına baylanıslı túrde olardıń qásiyetlerine tiykarlanadı.
Ónim islep shıǵarıw shıǵınların kemeytiw XYuSning buyım jetkizip beretuǵınlar menen munasábetlerin rawajlandırıw hám optimallastırıw (aqılǵa saylastırıw ) boyınsha rejeli jumisına, miynet, materiallıq hám finanslıq resurslardan aqılǵa say paydalanıwına, qarıydarlardıń talaplarına hám ilimiy-texnika rawajlanıwı jetiskenliklerine juwap beretuǵın jıldam islep shıǵarıwdı jaratılıwmasına baylanıslı.