Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 2 Duurzaam herstel van hoogveenlandschappen

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
1 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
2 
 
 
Duurzaam herstel van 
hoogveenlandschappen 
 
Kennis, praktijkervaring en kennisleemten 
bij de inrichting van hoogveenkernen, 
randzones en bufferzones 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
3 
 
 
 
© 2017 VBNE, Vereniging van Bos- en Natuurterreineigenaren 
 
Rapport nr. 2017/OBN212-NZ 
 
Driebergen, 2017 
 
 
Deze publicatie is tot stand gekomen met een financiële bijdrage van BIJ12 en het 
Ministerie van Economische Zaken. 
 
Teksten mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding. 
 
 
 
Foto voorkant 
Nigula (Zuid-west Estland). Fotograaf Gert-Jan van Duinen 
 
Samestelling 
Gert-Jan van Duinen, Stichting Bargerveen 
Jos von Asmuth, KWR  
Arnaut van Loon, KWR  
Sake van der Schaaf 
Hilde Tomassen, Onderzoeksbureau B-Ware 
 
 
 
Druk 
Deze uitgave is te downloaden op 
www.natuurkennis.nl
 
 
 
Productie 
Vereniging van Bos- en Natuurterreineigenaren (VBNE) 
 
Adres 
 
: Princenhof Park 9, 3972 NG Driebergen 
 
Telefoon 
 
: 0343-745250 
 
E-mail 
 
: [e-mail] 
 
 
 
 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
4 
 
Voorwoord 
Het doel van het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN) is het 
ontwikkelen, verspreiden en benutten van kennis voor terreinbeheerders over natuurherstel, 
Natura 2000, PAS, leefgebiedenbenadering en ontwikkeling van nieuwe natuur.  
De Natura 2000-kernopgaven voor de Nederlandse hoogveenrestanten zijn gericht op 
behoud en kwaliteitsverbetering van zowel hoogveenkernen, als overgangs- of randzones 
van de hoogvenen. Door hydrologische maatregelen en inrichtings- en beheersmaatregelen 
zijn in de sterk aangetaste restanten van onze hoogveenlandschappen in de afgelopen 
decennia veenvormende vegetaties ontwikkeld. Op kleine schaal is zelfs sprake van actief 
hoogveen (H7110A). Daarbij is een prangende vraag hoe duurzaam het herstel op 
microniveau is en welke aanvullende maatregelen in of rondom de hoogveenrestanten nodig 
zijn.  
 
Naast het microniveau komt de vraag aan de orde wat nu nodig is om vanuit de 
veenmosgroei een robuust en zichzelf regulerend hoogveensysteem te laten ontwikkelen 
(herstel op mesoniveau). En wat is nodig om overgangszones optimaal in te richten en goed 
te kunnen vaststellen wat de (on)mogelijkheden zijn voor de ontwikkeling van de van nature 
aanwezige gradiënten tussen een hoogveenkern en de minerale omgeving (herstel op 
macroniveau). 
 
Omdat we bij de Nederlandse hoogvenen altijd te maken hebben met ‘geamputeerde’ 
restanten van een voorheen groter hoogveensysteem en een sterk antropogeen beïnvloede 
omgeving, is het noodzakelijk een realistisch handelingsperspectief te hebben voor het 
herstel op de verschillende schaalniveaus. De huidige indicatoren voor de monitoring van 
hoogveenherstel geven vooral informatie voor het standplaatsniveau, maar hoe kunnen we 
het hoogveenherstel op de hogere schaalniveaus het beste monitoren? 
 
Dit rapport is bedoeld om bestaande basiskennis die nodig is voor een duurzame inrichting 
van hoogveenrestanten en hun overgangs- en bufferzones (dus herstel op micro-, meso- en 
macroniveau; par. 2.5 en 2.6) beschikbaar te maken voor Nederlandse situaties. Kennis met 
betrekking tot herstel van standplaatscondities (microniveau) is gepubliceerd in onder 
andere enkele OBN-rapporten; in de volgende hoofdstukken wordt daarnaar verwezen.   
 
Ik wens u veel leesplezier.  
Teo Wams  
Voorzitter van de OBN Adviescommissie  
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
5 
 
 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
6 
 
Inhoudsopgave 
 
Inhoudsopgave 
6
 
Samenvatting 
13
 
Summary 
17
 
1
 
Duurzaam herstel van hoogveenlandschappen 
21
 
1.1
 
Waarom dit rapport? 
21
 
1.2
 
Kennis van hoogveensystemen 
21
 
1.2.1
 
Wat is hoogveen? 
21
 
1.2.2
 
Hoe ziet een hoogveenlandschap eruit? 
22
 
1.2.3
 
Hoe werkt een hoogveen? 
24
 
1.2.4
 
Waarom hoogveenherstel? 
24
 
1.2.5
 
Hoe hoogveen herstellen? 
24
 
1.3
 
Leidraad aanpak van herstelmaatregelen voor hoogvenen 
25
 
1.4
 
Inrichtingsmaatregelen voor herstel van een hoogveensysteem en een 
hoogveenlandschap 
29
 
1.4.1
 
Maatregelen voor herstel mesoniveau 
29
 
1.4.2
 
Omgaan met peilverschillen tussen compartimenten 
32
 
1.4.3
 
Eisen aan bufferzones 
33
 
1.4.4
 
Herstel op macroniveau: rand- en bufferzones 
34
 
1.4.5
 
Ecosysteemdiensten in hoogveenlandschappen 
36
 
1.5
 
Monitoring van hoogveenherstel 
37
 
2
 
Achtergronden 
39
 
2.1
 
Natura 2000-opgaven en probleemstelling 
39
 
2.2
 
Water essentieel voor venen 
41
 
2.3
 
Hoogvenen in het landschap 
42
 
2.4
 
Aantasting van hoogvenen 
44
 
2.5
 
Schaalniveaus in het hoogveenlandschap 
48
 
2.6
 
Rol van schaalniveaus in het hoogveenherstel 
49
 
2.7
 
Modellen, referenties en schaalniveaus 
52
 
3
 
Onderdelen en biodiversiteit van het hoogveenlandschap 
54
 
3.1
 
Onderdelen van een hoogveensysteem 
54
 
3.1.1
 
Gradiënten in de hoogveenkern 
54
 
3.1.2
 
De lagg 
56
 
3.1.3
 
Soaks, flushes en overgangsvenen 
60
 
3.1.4
 
Soorten in intacte hoogveengradiënten 
61
 
3.2
 
Referenties vegetatieontwikkeling en –patronen 
64
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
7 
 
3.2.1
 
Beschikbare informatiebronnen 
64
 
3.2.2
 
Ierse hoogvenen 
65
 
3.2.3
 
Historische beschrijving hoogveengradiënt 
65
 
3.2.4
 
Historische beschrijving hoogveengradiënt 
67
 
3.3
 
Laggs in gradiënttypen actief hoogveen (PAS) 
72
 
3.3.1
 
Typering lagg Nederlandse hoogvenen 
72
 
3.3.2
 
Vegetatie gradiënten actief hoogveen 
72
 
3.3.3
 
Sturende processen lagg 
72
 
3.3.4
 
Standplaatscondities lagg 
73
 
3.3.5
 
Voorbeeldgebieden gradiënttypen 
73
 
3.4
 
Onderzoek laggs Noord-Amerika (Canada) 
76
 
3.4.1
 
Chemische karakteristieken van een lagg 
76
 
3.4.2
 
Vegetatie lagg 
77
 
3.4.3
 
Belang herstel lagg 
78
 
3.5
 
Lagg Sharavogue bog (Ierland) 
79
 
3.5.1
 
Minerotrofe lagg vegetaties 
79
 
3.5.2
 
Ombrotrofe vegetaties in afgegraven delen (cutover bog) 
81
 
3.5.3
 
Graslanden 
81
 
3.6
 
Gradiënten in Nederlandse hellingveentjes 
83
 
3.6.1
 
Brunssummerheide 
83
 
3.6.2
 
De Breukberg 
85
 
3.7
 
Gradiënt Aamsveen als voorbeeld 
87
 
3.7.1
 
Historische beschrijving van het Aamsveen 
87
 
3.7.2
 
Maatregelen hoogveenherstel 
89
 
3.7.3
 
Heischrale graslanden Aamsveen 
89
 
3.7.4
 
Mogelijkheden voor herstel en uitbreiding heischrale graslanden 
91
 
3.8
 
Knelpunten gradiënten 
91
 
3.8.1
 
Verdroging 
91
 
3.8.2
 
Verzuring van het grondwater onder invloed van bemesting 
92
 
3.8.3
 
Vermesting 
92
 
3.8.4
 
Verandering in het veenreliëf 
93
 
3.8.5
 
Grondwatervervuiling 
93
 
3.8.6
 
Compartimentering van hoogveenrestanten 
93
 
4
 
Zelfregulering in hoogvenen 
94
 
4.1
 
Zelfregulatiemechanismen in hoogvenen 
94
 
4.2
 
Hydrologie van min of meer natuurlijke hoogvenen 
94
 
4.2.1
 
Aan- en afvoer van water 
94
 
4.2.2
 
Het mechanisme van de afstroming 
94
 
4.3
 
Hydrologische condities voor een hoogveenregime: potentiële 
acrotelmcapaciteit 
104
 
4.3.1
 
Het concept van de potentiële acrotelmcapaciteit 
104
 
4.3.2
 
Kritische potentiële acrotelmcapaciteit in Nederland 
104
 
4.3.3
 
Het ruimtelijke verloop van de potentiële acrotelmcapaciteit 
105
 
4.4
 
Verticale beweging van het veenoppervlak 
105
 
4.4.1
 
Inklinking 
105
 
4.4.2
 
Mooratmung en veengroei 
110
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
8 
 
4.1
 
Hydrologische interacties met de omgeving 
116
 
4.1.1
 
De twee hoofdstromen 
116
 
4.1.2
 
Zijdelingse afstroming 
116
 
4.1.3
 
Wegzijging 
117
 
4.2
 
Het concept van systeemgebonden afvoer 
119
 
4.2.1
 
Handhaven van de hoge waterstand 
119
 
4.2.2
 
Uitspoeling van een overmaat aan nutriënten 
119
 
4.2.3
 
Het op peil houden van de zuurgraad 
120
 
4.2.4
 
Betekenis voor het beheer en beleid 
120
 
5
 
Analyse van uitgangssituaties en ontwikkeling van herstelstrategieën  123
 
5.1
 
Uitgangssituaties voor herstel 
123
 
5.2
 
Ontwikkeling van herstelstrategie 
124
 
5.3
 
Analyse van de geohydrologische situatie 
127
 
5.4
 
Hydrologische bufferzones en reservaatsgrootte 
127
 
5.4.1
 
Nut van hydrologische bufferzones 
127
 
5.4.2
 
Geohydrologische informatie 
128
 
5.4.3
 
Hoogte van het restveen boven de uitgeveende omgeving 
129
 
5.4.4
 
Sloten in een bufferzone 
133
 
5.4.5
 
Bergingscoëfficiënt en wegzijgingsverliezen uit bufferzone 
133
 
5.4.6
 
Berging van extra water: ecosysteemdienst en nut voor het reservaat zelf
 
133
 
5.4.7
 
Randlengte en oppervlakte 
135
 
5.5
 
Omgaan met ruimtelijke samenhang en ontwikkelingen in de tijd 
136
 
5.5.1
 
Ruimtelijke variatie in Nederlandse hoogveenrestanten 
136
 
5.5.2
 
Ontwikkelen van randzones als vervangende habitats 
140
 
5.5.3
 
Ruimtelijke positie van kern en ondersteunende gebiedsdelen 
141
 
6
 
Inrichten van bufferzones en overgangszones 
142
 
6.1
 
Rol van bufferzones en overgangszones 
142
 
6.1.1
 
Definitie 
142
 
6.1.2
 
CASUS: Bufferzones rondom het Bargerveen 
143
 
6.2
 
Herstel laggs en overgangszones 
145
 
6.2.1
 
Vertaling naar Nederlandse situatie 
145
 
6.2.2
 
CASUS: Ontwikkeling nieuwe laggs in UK 
145
 
6.2.3
 
Herstelmaatregelen hoogveengradiënt (PAS) 
146
 
6.2.4
 
CASUS: Buffer- en randzones rondom het Fochteloërveen 
148
 
6.3
 
Biodiversiteit en beheer buffer- en overgangszones 
153
 
6.3.1
 
CASUS: Fochteloërveen – Variatie in de buffers 
153
 
6.3.2
 
CASUS: Haaksbergerveen – Vegetatie oostelijke randzone Siberië  153
 
6.4
 
Effect bufferzone op stikstofdepositie 
153
 
6.5
 
Fosfaatproblematiek voormalige landbouwgronden 
155
 
6.5.1
 
Vernatting van fosfaatrijke veenbodems 
156
 
6.5.2
 
Natuurontwikkeling op bemeste veengronden 
158
 
6.5.3
 
Verschraling van fosfaatrijke bodems 
159
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
9 
 
7
 
Inrichtings- en beheersmaatregelen binnen restanten 
162
 
7.1
 
Interne hydrologische maatregelen 
162
 
7.1.1
 
Folieschermen 
162
 
7.1.2
 
Omkaden van een reservaat 
163
 
7.1.3
 
Het afdammen of dempen van watergangen en greppels 
164
 
7.1.4
 
Compartimenteren 
167
 
7.1.5
 
Het bepalen van wegzijging uit een hoogveenreservaat 
167
 
7.2
 
Omgaan met peilverschillen tussen compartimenten 
169
 
7.2.1
 
Doelen en voorwaarden 
169
 
7.2.2
 
Hoogveenontwikkeling stimuleren in ‘lage’ compartimenten 
170
 
7.2.3
 
CASUS: Schaaphokswijk 
170
 
8
 
Monitoring van kwaliteitsindicatoren 
176
 
8.1
 
Visie op monitoring en kwaliteit, in relatie tot schaal 
176
 
8.1.1
 
Nut en noodzaak van een theoretisch raamwerk 
176
 
8.1.2
 
De monitorings- en kwaliteitscyclus 
176
 
8.1.3
 
Beoordelen van kwaliteit en herstel: de referentie 
178
 
8.1.4
 
Van kwaliteit naar maatregel 
179
 
8.1.5
 
Meetmethoden in relatie tot ruimtelijke dimensies 
180
 
8.1.6
 
Raamwerk voor monitoring op verschillende schaalniveaus 
181
 
8.2
 
Omgeving (macroschaal) 
183
 
8.2.1
 
Inleiding 
183
 
8.2.2
 
Klimaat 
185
 
8.2.3
 
Atmosfeer 
187
 
8.2.4
 
Hydrologie 
200
 
8.3
 
Systeem (mesoschaal) 
203
 
8.3.1
 
Inleiding 
203
 
8.3.2
 
Waterbalans en fluxen 
204
 
8.3.3
 
Oppervlak 
207
 
8.3.4
 
Ondergrond 
212
 
8.3.5
 
Inrichting en beheer 
214
 
8.4
 
Standplaats (microschaal) 
215
 
8.4.1
 
Inleiding 
215
 
8.4.2
 
Waterstanden en stijghoogtes 
216
 
8.4.3
 
Waterkwaliteit 
217
 
8.4.4
 
Bodem 
219
 
8.5
 
Neerschaling en opschaling 
221
 
8.5.1
 
Neerschaling 
221
 
8.5.2
 
Opschaling 
222
 
8.6
 
Flora en faunamonitoring 
224
 
8.6.1
 
Monitoring volgens “Werkwijze Monitoring Beoordeling Natuurnetwerk – 
Natura 2000/PAS” 
224
 
8.6.2
 
Evaluatie monitoring Bargerveen 
226
 
8.6.3
 
Kartering habitattype Actieve hoogvenen (H7110A) 
227
 
8.6.4
 
CASUS: Monitoring vegetatie en entomofauna Engbertsdijksvenen  229
 
8.6.5
 
Ecotopen kartering (Ierland) 
232
 
8.6.6
 
Ecotopenkartering met satelietbeelden (Nigula) 
236
 
8.6.7
 
Veranderingen in ecotopen (Clara bog, Ierland) 
236
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
10 
 
8.6.8
 
Veranderingen in bos en avifauna (Nigula, Estland) 
239
 
8.6.9
 
Belangrijkste adviezen monitoring vegetatie en fauna 
239
 
9
 
Ecosysteemdiensten 
241
 
9.1
 
Inleiding 
241
 
9.2
 
Waterberging 
241
 
9.2.1
 
Hoogveenkern 
241
 
9.2.2
 
Bufferzone 
241
 
9.3
 
Biodiversiteit 
242
 
9.4
 
Watervoorziening 
243
 
9.5
 
Verlaging broeikasgasemissie 
246
 
9.5.1
 
CASUS: Deurnsche Peel en Mariapeel 
247
 
9.5.2
 
Koolstofvastlegging na vernattingsmaatregelen 
250
 
9.5.3
 
Broeikasgasbalans veenmosteelt 
250
 
9.6
 
Voedsel- en biomassaproductie 
251
 
9.6.1
 
Hoogveenkern 
251
 
9.6.2
 
Bufferzone 
251
 
9.7
 
Synthese hoogveenherstel en ecosysteemdiensten 
253
 
10
 
Literatuur 
255
 
Bijlagen Hydrologie 
273
 
1
 
Enkele hydrologische grootheden 
274
 
1.1
 
Overzicht 
274
 
1.2
 
Grondwaterstand en verzadigde zone 
274
 
1.3
 
Stijghoogte 
274
 
1.4
 
Doorlatendheid en de wet van Darcy. 
275
 
1.5
 
Doorlaatvermogen en het gedrag van de acrotelm 
276
 
1.6
 
Waterstand en kD in een hoogveen met acrotelm. Een getallenvoorbeeld
 
277
 
1.7
 
Verticale weerstand 
278
 
1.8
 
De bergingscoëfficiënt 
279
 
2
 
Potentiële acrotelmcapaciteit (PAC) 
280
 
2.1
 
Wat is de PAC? 
280
 
2.2
 
Kritische potentiële acrotelmcapaciteit in Nederland 
280
 
2.3
 
Het ruimtelijke verloop van de potentiële acrotelmcapaciteit 
281
 
3
 
Bepaling van de verticale weerstand van resthoogveen met de kolommethode
 
284
 
3.1
 
Doel 
284
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
11 
 
3.2
 
Werkwijze 
284
 
3.3
 
Beperking 
285
 
3.4
 
Uitwerking van de meting 
285
 
4
 
De aangepaste piëzometermethode voor het bepalen van de horizontale 
doorlatendheid in veen 
286
 
4.1
 
Doel 
286
 
4.2
 
De oorspronkelijke meetmethode en zijn bezwaren in veen 
286
 
4.3
 
De aan veen aangepaste methode 
287
 
4.4
 
De meting 
288
 
4.5
 
Uitwerking van de meetgegevens 
288
 
5
 
Gebruik van de vergelijkingen van Mazure bij de bepaling van hydrologische 
afhankelijkheid van de omgeving 
292
 
5.1
 
Doel 
292
 
5.2
 
Inleiding 
292
 
5.3
 
Eén peilcompartiment 
293
 
5.4
 
Twee en drie peilcompartimenten 
294
 
5.5
 
Een rond reservaat in een wijde omgeving 
298
 
6
 
Berekening van de drainageweerstand in ontwaterd gebied 
299
 
 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
12 
 
Dankwoord 
 
De auteurs danken alle mensen die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit 
rapport. Verschillende terreinbeheerders gaven informatie over het herstelbeheer dat zij 
uitvoeren, hoe zij keuzes maken voor maatregelen, wat de resultaten hiervan zijn en tegen 
welke kennislacunes zij oplopen. We noemen met name Rick Ruis (Staatsbosbeheer, 
Haaksbergerveen), Martin Snip (Natuurmonumenten, Fochteloërveen), Jans de Vries en Piet 
Ursem (Staatsbosbeheer, Bargerveen) en Martin Carree (Staatsbosbeheer, Peelvenen). Peter 
van der Molen, Thomas de Meij, Corine Geujen, Fons Smolders, Matthijs Schouten, André 
Jansen, Ab Grootjans, Wim Wiersinga en Nicko Straathof dachten mee met de opzet van het 
rapport en de inhoud ervan, of gaven commentaar op het rapport. Daarnaast danken we alle 
deelnemers aan de workshop bij de start van het project voor hun inbreng. 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
13 
 
Samenvatting 
Werken aan duurzaam hoogveenherstel 
De Natura 2000-kernopgaven voor de sterk aangetaste restanten van onze 
hoogveenlandschappen zijn gericht op behoud en kwaliteitsverbetering van hoogveenkernen 
en hun randzones (ook wel laggs genoemd). Vanwege het streven naar een duurzaam 
herstel doet zich de vraag voor: Hoe komen we vanuit de veenmosgroei die binnen 
compartimenten plaatsvindt (herstel op microniveau) tot een robuust en zichzelf regulerend 
hoogveensysteem, waarin de beheerder nauwelijks meer hoeft in te grijpen om het in stand 
te houden (herstel op mesoniveau)? Welke aanvullende maatregelen in of rondom de 
hoogveenrestanten zijn hiervoor nog nodig? 
In hoogveenlandschappen komen van nature naast hoogveenkernen ook overgangen 
(gradiënten) tussen deze kernen en het omringende landschap voor: de lagg, of een andere 
vorm van overgangszone, bijvoorbeeld met een overgangsveen en laagveen of moeras. Deze 
overgangssituaties zijn belangrijke leefgebieden voor bedreigde, kenmerkende soorten van 
hoogveenlandschappen. Daarom speelt de vraag hoe de overgangszones tussen het 
hoogveen en de omgeving optimaal ingericht kunnen worden en hoe goed kan worden 
vastgesteld wat de mogelijkheden zijn voor de ontwikkeling van de overgangen (gradiënten) 
in hoogveenlandschappen (herstel op macroniveau).