Oodatiy fikrlash mahorati yoxud kreativlik qanday shakllantiriladi?

Tabiatshunoslik o‘qitishning ko‘rgazmali metodlari. 0 ‘quv 
jarayonida ko‘rgazmali metoddan foydalanish, bilimlami puxta 
o‘zlashtirish uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Ular ta’lim jarayoni­
da ko‘rgazmalilik prinsipi bilan bog‘langanda yanada kengayadi va 
takomillashadi.
Ma’lumki, ko‘rgazma vositalar o‘quv jarayonida turli didaktik 
maqsadlar bilan qo‘llaniladi, xususan, o ‘qitish vositasi sifatida meto- 
dik qo‘llanma, og‘zaki metodda bilish imkoniyatini kuchaytirachi, 
amaliy ishlarda fikr uyg‘atuvchi vosita sifatida qo‘yiladi.
Ko‘rgazmali metodning esa vazifasi boshqacha bo‘lib, o‘quv ja ­
rayonida o‘quvchilar qarab turib, predmetlami kuzatib va idrok qilib,

346

sezgi organlari yordamida jism yojarayonlar haqida m ’lum axborotga 

ega bo‘ladilar, ularni taqqoslash va farqiy belgilarini topish asosida 
fikrlaydilar, shu asosida muayyan bilimlar shakllanadi, keyinchalik 
so‘zlar, ko‘rsatish va tushuntirish orqali qayta ishlanadi, fikrlaydilar.
Ko‘rgazmali metod, shu bilan belgilanadiki, ularni qo‘llash asosida 
yangi bilimlar olish maqsad qilib qo‘yiladi. Bu jarayonda o‘quv film- 
laridan, diafilm va diapazitivlarning axborot matnlari (ostidagi sur’at) 
yozuvlar yangi bilimlar egallash uchun bilimlar manbai bo‘lib xizmat 
qiladi. Ko‘pchilik tabiatshunoslik darslarida tabiiy jismlarda va turli 
xil kartina va jadvallar yoki b. namoyish qilinadi.
Ko‘rgazmali metodni amalga oshirishda ko‘rgazma vositalar 
asosiy o‘rin tutadi. Ko‘rgazma vositalar ikki guruhga boMinadi, tabiiy 
va tasviriy.
Tabiiy ko‘rgazma qurollar tabiat jismlaridir. Ular xona o‘simliklari, 
daraxt shoxlari, barglar, gullar, mevalar, urugTar, ildizlar, gerbariy- 
lar, urug‘lar kolleksiyalari, guldastalar va meva sabzavotlar ho‘l pre- 
paratlaridir.
Hayvonlar bo‘yicha esa hayvonlarning tirik namunalari, tulumlari, 
skeletlari, hasharotlar kolleksiyalari. (Mulyajlar, modellar, rasmlar, 
gulqog‘ozlar, ho‘l preparatlar va hokazo).
Jonsiz tabiatdagi tabiiy materiallar granit, kvars, dala shpati, moy, 
qum, kalsiy, marmar, ohak, tosh, tuzlar, osh tuzi, toshko‘mir, temir, 
mis rudalar, tuproq, suv va b.
Bolalaming bevosia ko‘rib qabul qilish imkoni bo‘lmagan jismlar 
tasviriy ko‘rgazmalar orqali yetkaziladi. Ular maxsus magazinlar- 
da sotiladi. Xususan, II-IV sinflarda uchun maxsus seriyali rasmlar 
“Uy hayvonlari”, “Hayvonot dunyosi”, “OTkamiz o‘simliklari” deb 
nomlangan rasmlar majmuasi. Mulyajlar, modellar, rasmlar, ekran 
qoTlanmalari, tasviriy ko‘rgazmalardir.
Mashg‘ulotlar jarayonida bevosita kuzatuv asosida predmet va 
hodisalar o‘rtasidagi aloqalami anglaydilar. Masalan, kurtakdan barg, 
tut ipak qurtining faoliyatidan ipak hosil boTish jarayonlari bilib 
olinadi. 0 ‘quvchilar uchun oTkashnoslik kuzatuvlariga asoslangan 
bilimlar amaliy ahamiyat kasb etadi. Juda murakkab va tushunarli


347

bo‘lmagan hodisa va narsalami tanlash darkor emas. Bu o ‘quvchilar 

qiziqishini so‘ndiradi.
Tabiatshunoslik darslarining mazmuni ko‘rgazmali vositalar- 
dan foydalangan holda o‘quvchilarda mustaqil bilim olishga qara- 
tilgan. Dars jarayonida bolalar ko‘rgazma vositalami ko‘zdan ke- 
chiradilar, ulami qismlarini tahlil qiladilar, o‘zaro taqqoslaydilar va 
nihoyat o‘xshashlik tomonlari va farqiy belgilarini aniqlaydilar. Ko‘z 
bilan ko‘rib, tafakkur faoliyati yordamida hosil qilingan bilimlar 
puxta va uzoq vaqt xotirada saqlanadi. Ayni paytda o ‘qituvchining 
o ‘quvchilaming bilishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishi, yangi bilim­
lami qiynalmay o‘zlashtirishlari uchun yaratadi.
Ko‘rgazmali 
metodning 
qoilanishini 
mohiyati 
shundaki, 
o‘quvchilar mazkur ko‘rgazmalardan o‘z o‘mida foydalangan holda 
ular haqida, ya’ni tabiat jismlari va hodisalariga doir yangi bilimlar 
hosil qilishdan iborat. Chunonchi, o‘simlik dunyosining xarakteriga 
qarab joyda m oijal olish; kuzatish asosida hayvon va o‘simliklaming 
xulq atvoriga, tabiatdagi o‘zgarishlariga qarab ob-havoning o‘z- 
garishini oldindan aytib berish tabiiy materiallardan foydalana olish 
o‘quvlari hosil qilinadi.
Xulosa qilib atganda, darslami ko‘rgazmali metodda tashkil qilish, 
rangini dunyoni turli-tuman shakl, hajm, ranglar jilosi, voqeliklar- 
ning o‘zaro o‘zviy bog‘liqligi sabab va oqibat jarayonlarini his qilish, 
idorok etish, faktlarga tayanib tafakkur yoritish, xulosalar chiqarish, 
shu asosda dunyoviy bilimlami egallashdek maqsadli vazifani hal 
qilinishida salmoqli o‘rin tutadi. Masalan, itning qaysi ovqat turini 
yashi ko‘rishini aniqlash uchun 3 ta qog‘ozga 3 xil ovqat, non, go‘sht, 
konfet o ‘rab oldiga tashlanadi. It qaysi qog‘ozni oldida tezroq boradi? 
Aniqlab, xulosa chiqariladi.