O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi muloqot madaniyati. Pedagogik hamkorlik haqida tushuncha reja

O’qituvchining mahorati, pedagogik odobi va o‘zaro ta’sir ko‘rsatish usullari.
Yakka tarzda yoki guruh bilan o’quvchilarda relaksatsiya mashqlarni o’tkazib, so’ng o’z-o’ziga ta’sir etishda o’rgatish mashqlarini boshlasa bo’ladi. Buni taxminan shunday boshlash mumkin:
-Ko’zingizni yuming, siz hozir xotirjamsiz va tinchsiz, siz dam olayapsiz (qo’l, oyoq, bel, bo’yin, yuz, kalla muskullari bo’shashtiriladi).
-Siz erkin nafas olayapsiz. Keyin o’quvchilarga, ma’lum maqsadga yo’naltirilgan (masalan, irodani mustahkamlash, kuchli bo’lish, xotira va diqqatni rivojlantirish uchun alohida so’zlar - «formulalar» ish-lab chiqiladi). Topshiriq, buyruqlar takrorlanadi. Masalan: ona tili va adabiyot darslarini o’zlashtirishga yo’naltirilgan. «formulaning» namunasi: «Men ona tili va adabiyot darslarini yoqtiraman, chunki bu fanlar juda qiziqarli va menga bu fanlar kelajakda juda ham zarur bo’ladi»-va hokazolar aytiladi. Juda muhim va zarur jumlalar ikki martadan va undan ortiq takrorlanadi.
Psixologik va pedagogik ta’sir etish o’qituvchi tomonidan doimo o’tkazilishi o’quvchilarni tashabbussiz, sust qilib qo’yishi mumkin. Asosiy maqsad o’quvchilarning o’z-o’zlariga psixologik ta’sir etishni o’rgatishdir. Bunga erishish esa har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashdagi asosiy qadamdir.
Pedagogning o’quvchiga tarbiyaviy ta’sir etishining turli yo’llari va o’qituvchining tarbiyalanuvchilar idroki, hissiyoti, faoliyati va tarbiyasiga ta’sir etishining qanday imkoniyatlari bor?
Har bir o’z ishini endi boshlovchi pedagog ta’sir etish yo’llari, o’quvchi bilan muloqotda bo’lish va ularga ta’sir etish yo’larini biladilarmi?
Ijtimoiy-psixologik tekshiruvlar va pedagogik muloqot malakasiga asosan ikkita asosiy kommunikativ ta’sir etish turlarini ajratishi mumkin: ishonch hosil qilish va ishontirish.
Pedagogning har bir harakati tarbiyalanuvchilarning munosabatlari, fikrlari, hissiyotlari, faoliyatlarini shakllantirishga, ya’ni ularning psixikasi va xulqiga har taraflama ta’sir etishga qaratilgan. Lekin ishonch hosil qili shva ishontirishning psixologik jarayoni turlichadir. Ta’sir etishning har bir yo’li o’z spetsifik xarakteriga ega.
Pedagogik adabiyotda «pedagogik ta’sir qilish» termini qabul qilingan. Bu tarbiyalanuvchining tarbiyasi bilan munosabatida uning passivligini anglatadi. Lekin biz bola kelajakda har tomonlama kamol topgan inson bo’lib etishishni istasak, biz pedagogik ta’sir etishni yuqori pog’ona – pedagogik o’zaro ta’sir etishga aylantirishni va buni qaysi yo’llar bilan amalga oshirishni o’ylashimiz kerak.
O’sayotgan bola ijtimoiy borliq tabiat bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. O’zaro ta’sir etishning natijasi sifatida uning ishonchi shakllanadi, ya’ni bilimlar sistemasi, qarashlari, munosabati va hulq normalari. Ishonch hosil qilishi pedagogik o’zaro ta’sir etish natijasi sifatida ko’rib chiqaylik. Ishonch hosil qilish haqiqiy va noto’g’ri bo’ladi. Haqiqiy ishonch hosil qilish real voqea-xodisalarga mos keladi. Noto’g’ri ishonch esa xavfli, noto’g’ri ishlarni va salbiy hayotiy masalalarning sintezi tarzida namoyon bo’ladi.
Pedagoglar juda ko’p o’quvchilarning noto’g’ri ishonchlari bilan to’qnashadilar. Ba’zi o’quvchilarning noto’g’ri ishonchlariga A.I.Kochetov quyidagilarni kiritadi.

• 
  a’lo o’qish - normadan tashqari, faqat maqchanchoqlar a’loga o’qiydi.
  
• 
  normadagi o’quvchi o’qituvchidan ogoxlantirish olishi kerak aks holda uni xech kim mensimaydi.
  
• 
  o’qituvchini aldash - aql va topqirlik belgisi.
  
• 
  mas’uliyat bilan mehnat qilish - ortiqcha kuch ishlatish.
  

Bunday ishonchlar mustahkamlanib, aqliy na jismoyiy passivlikka o’tadi. Noto’g’ri ishonchni to’g’rilash pedagogda ko’p harakat talab qiladi. Buii 3 yo’nalishla amalga oshirish mumkii.

1. 
   Sinf kollektivida sog’lom ijtimoiy fikrlarni shakllantirish.
   
2. 
   Maxsus shaxsiy xayotiy malakani ixtiro qilish.
   
3. 
   Noto’g’ri ishonchni qabul qilmaslik, rad etish.
   Nocho’g’ri ishonchla haqiqiy fikrlar na ustanovkalar almashishi kerak. Iisonning ishonchi 3 ta komponentga yig’ilgan: bilim- hissiyot - xulq. Isholch hosil qilishning quyidagi formulasi bor: tushunarli- xayotda ortda qolmoq ishlab berdilar. Ishonch xosil qilmoq yangi qarashlar, munosabatlarni shakllantirsh va noto’g’ri qarashlar va munosabatlarni o’zgartiradi. Ishonch xosil qilmoq yangi qarashlar, va munosabatlarni o’zgartiradi. Ishonch xosil qilish o’zaro ta’sir qilish metodi sifatida maksimal ta’sirli bo’lishi uchun u bir qancha shartlarga rioya qilishi kerak.
   

• 
  Ishonchning mazmuni va formasi bolaalarning yosh xususiyatlarining darajasiga yordam beradi.
  
• 
  Ishonch hosil qilish tarbiyalanuichining shaxsiy dunyoqarashiga mos kelishi kerak.
  
• 
  Tarbiyachi bolalarda ishonch hosil qilishda avvalo o’zi shu narsaga nisbatan ishonch hosil qilishi kerak.
  

Ishonch xosil qilishning natijasi o’qituvchining so’zlari va harakatiga ham bog’liq. Tarbiyachining xam so’zi bilan harakatlari bir-biriga mos tushishi kerak. Masalan, tarbiyachi jaxl ustida bolaga kattiq. jazo berishini aytadi, lekin esidan chiqib ketadi. Yoki biror nima va’da qilib, o’z so’zining ustida tur-maydi.
Bolalar bunday pedagogning so’zlariga ahamiyat bermay qo’yadilar. YAnayam yomonki, agar o’qituvchi balan-diarvoz, to’g’ri so’zlarni gapirsa-yu, lekin kundalik xayotda bunga amal qilmasabunday o’qituvchilar jamiyatga katta zarar keltiradilar. Ishontirishning yuqori effekti o’quvchilarning olgan bilimlarining mustahkamlaydigan mashqlar (ruxini tetiklash, to’g’ri xulq hosil qilish)lari orqali hosil bo’ladi. Ishontirishning usulini boshqatdan tarbiyalash, ya’ni qarash va muomalarni hosil qilish maqsadida qo’llash mumkim, qachonki tarbiyalanuvchilar u yoki bu xususiyatlarini ko’rsata oladigan maxsus sharoitlar yaratilgandagina.