O’qituvchisi saitova xulkarning 7-sinf uchun bir soatlik mavzu: O’zbekiston naqsh ramzlari toshkent – 2013 Darsning mavzu

TOSHKENT VILOYATI OXANGARON
TUMANIDAGI 13-UMUMIY O’RTA TA’LIM
MAKTABINING TASVIRIY SAN’AT FANI
O’QITUVCHISI SAITOVA XULKARNING
7-SINF UCHUN BIR SOATLIK





MAVZU: O’ZBEKISTON NAQSH RAMZLARI





Toshkent – 2013


Darsning mavzu: O’ZBEKISTON NAQSH RAMZLARI
Darsning maqsad: Xalq amaliy san’atida bezash vositasi bo’lib kelgan naqsh ramzlari haqida tushuncha berish.
Ta’limiy maqsad: Tabiiy shakllar va naqsh elementlarini chizishga o’rgatish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni estetik didini o’stirish.
Rivojlantiruvchi maqsad: Tabiiy shakllarni stilizatsiyalashtirish yordamida naqshlar tuzish.
Dars turi: Noan’anaviy.
Dars metodi: Suhbat, savol-javob, “Bingo” taxnologiyasi, “Sirli sandiqcha” metodi.
Dars jixozi: Amaliy san’at buymlari, naqsh elementlari, naqsh turlaridan namunalar, tarqatma materiallar, ta’limiy testlar, krossvordlar.
Darsning mazmuni.
1. Nazariy qism. Tabiiy shakllarva ularning ramziy ma’nolari haqida ma’lumot bcrish.
2. Amaliy qism. Tabiiy shakllami stilizatsiyalashtirish yorda­mida amaliy san’atda qo’llaniladigan naqsh elementlarini chizish.
Xalq amaliy san’ati azaldan kishilar turmushini bezash vositasi bo’lib kelgan. Qadimda uylar, masjidlar, madrasalar ana shu san’at turi yordamida bezatilgan va maxsus bo’yoqlarda sopollarga, koshinlarga, rangin ipaklar yordamida kashtalarga bitilgan. Bu bezaklarning namunalari hozirga qadar saqlanib qolgan. Bizga zamondosh bo’lgan xalq ustalari va chevarlar bu an’analarni davom ettirmoqdalar.
Bezaklar va ularni yaratishning o’ziga xos tizimi mavjud. Bu obrazli tizim o’zida ko’pgina ma no va mazmunlarni aks ettiradi. Masalan, kashtachilikning so’zana, palak, dorpech, kashta va joynamoz kabi turlari mavjud. Ularning o’ziga xos maqsadi va vazifalari bor. Kashtalar, odatda, katta o’lchamlarda tikilgan va xonalarni bezashda qo’llanilgan. Kashtalardagi naqsh kompozitsiyalari oq yoki rangli matoga ipaklar bilan tikiladi.
Kashtalarning naqsh elementlarida hayvon va o’simlik dunyosining ramziy shakl va ma’nolari stilizatsiyalashtirilgan holda qo’llaniladi.
So’zanalarda naqsh elementlari ko’proq doira shakliga bo’ysundiriladi. Dumaloq ko’rinishlardagi bezak elementlari koinot va inson o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni anglatadi. Ularning kompozitsiyasida o’simliksimon naqsh elementlari ham aralashtirilgan holda qo’llaniladi.
Uning ichki qismida bezak vazifasini o’taydigan zardevor va palaklarda ham asosan doira shaklidagi naqshlar qo’llaniladi.
O’zbekiston amaliy bezak san’atida soddalashtirish va badiiylashtirish hisobiga turli tabiiy shakllarning naqsh elementlari sifatida qo’llanishida ham o’ziga xos ramziy ma’no bor. Masalan, naqshda paxta elementining qo’llanilishi mazkur ekinning milliy iftixor tariqasida tarannum etilishini anglatadi. Shu bois ham o’zbek chinni buyumlarining eng qadrlisi aynan paxta gulli choynak-piyola, kosa-tovoqlardan iboratdir. Naqsh elementlarida anor. olma, bug’doy, uzum va uning yaprog’i, jonli mavjudot tasvirlari — qo’chqorning shoxi, xo’rozning toji va boshqa tasvirlar ham badiiylashtirilgan holda amaliy bezak san’atida qo’llaniladi. Shuningdek, boshqa misollarni ham ko’rsatish mumkin. Masalan: Anor — to’qchilik va to’kin-sochinlik ramzi. Anorgul – kulolchilik, miskarlik, kashtachilik, to’qimachilik, naqqoshlikda ko’p ishlatiladi. Bodom — baxt-iqbol ramzi. Zirk guli — juda chiroyli yaproqli gul, O’rta Osiyo naqshlarida qadimdan ajdodlarimiz tomonidan osoyishtalik va umrboqiylik ramzi sifatida qo’llanilib kelinadi. Kabutar — tinchlik va osoyishtalik, oygul — baxt-iqbo! ramzi.
Gul, butoq, daraxt singari islimiy naqshlar ramziy ma’nolarni o’zida mujassam etgan. Masalan, gullagan bog’ ramzi — hayotning go’zalligi, baxt, farovonlik kabi sifatlarga bog’langan. To’lqinli o’simlik poyasi — tinimsiz ijod va tabiat tarovati, to’lqinlar — shiddatli hayot oqimi, gul esa yorug’ olam go’zalligi va hokazolarning ramziy ifodalarim anglatgan.

Naqqoshlikda g’uncha elementi ham ko’p qo’llaniladi (22-rasm). U hayotning davomiyligi, ajdodlar o’rnini avlodlar egallab borishini anglatadi. Lola ham bahor, yoshlik va jo’shqinlik alomati sifatida ko’p qo’llaniladigan element hisoblanadi (20-a rasm). Tabiatdan olingan barg ham naqsh kompozitsiyasini to’ldiruvchi va uning jozibasini oshiruvchi element sifatida ko’p ishlatiladi. Barglarning tabiiy ko’rinishini stilizatsiyalashtirilgan variantlari asosida oddiy va murakkab barglar ixtiro qilingan. Ular shobarg," qo’shbarg, ko’pbarg, chor barg (to’rt bargli naqsh elementi) deb ataladi (22-rasm). Naqsh kompozitsiyalarida jiyda guli, gultojixo’roz elementlarini ham uchratish mumkin.
O’zbekiston amaliy bezak san’atida qo’llaniladigan naqsh ramzlari, ularning tabiiy shakli va stilizatsiyalashtirish haqida tasawurga ega bo’ldingiz. Endi o’zingiz uchun tanish bo’lgan tabiiy materiallarni stilizatsiyalash orqali naqsh elementlarini chizing. Stilizatsiyalash — shakllami badiiylashtirish hisobiga amalga oshiriladi.
Uyga vazifa: Naqsh elementlaridan foydalanib naqsh kompozitsiyasi tuzish.