Oqiw materiallari

2. Emotsiya к5з3араслары (Djeyms-Lang, Kennon-Bard, S.SHaxtyor, D.Zinger). Qarama-3арсы emotsiyalar к5з3араслар (R.Salomon бойынша).


Uzaq waqıt dawamında psixologlar seziwshiliklar haqqındag`ı ma`seleni sheshiwge ha`reket etken. XVII-XIX a`sirlerde usı ma`sele boyınsha hesh qanday ko`zqaras joq edi. Ken` tarqalg`an qaraslardan seziwshiliklardın` organik ta`riyrleniwleri-bul psixologik ha`diyselerdin` na`tiyjesi haqqındag`ı da`liler tiykarında payda bolatug`ın intelektuallastırıw ko`zqarası esaplanadı. Oylaw fundamental psixologik da`lil bolıp esaplanadı, bizin` sezimlerimiz bolsa tu`rli oylar ortasında ornatılatug`ın baylanıslarg`a mas keledi ha`m oylar ortasındag`ı kelispewshilikke qarag`anda ta`sirleniw sıpatında ko`rip shıg`ıladı dep esaplag`an İ.F.Gerbart, bul ko`zqarastın` anıq ta`reypin keltirdi. V.Vundt ta bul ko`zqarastın` ta`reptarı seziwshiliklardın` ta`biyatı haqqındag`ı pikirder o`z tastıg`ın taptı, og`an muwapıq psixologik ha`reketler waqtında qandaydur organik o`zgerislerdi keltirip shıg`arıladı. [2]
1872 jılda CH. Darvin «İnsan ha`m haywanlarda seziwshiliklardın` ta`ripleniwi» shıg`armasın baspadan shıg`ardı. Onın` pikirinshe haywan ha`m adam minez-hulqı ortasında ulıwmalıq bar. O`z pikirin ol haywanlar ha`m adamlar emotsional jag`daylardın` sırtqı ta`riypleniwin gu`zetiwden kelip shıqqan jag`dayg`a tiykarlar berdi. Usı gu`zetiwlerden alıng`an mag`lıwmatlar evolyusion ta`liymat atın alg`an seziwshiliklar teoriyası tiykarında qoyıldı, bul tiykarınan seziwshiliklar tiri haywanlar evolyutsiyası protsessinde o`mirge kerek bolg`an organizmnin` jasaw sharayatları ha`m jag`daylarg`a maslasıwın ta`minlewshi maslasıw mexanizmi sıpatında ju`zege keledi.
Seziwshiliklardın` ha`zirshi zaman tarıyxı 1884 jılda U. Djemstin` «Seziwlikot ne?» maqalasının` baspadan shıg`arılıwınan baslanadı. . U. Djems ha`m odan g`a`rezsiz ra`wishte G. Lange sezimler teoriyasın islep shıqtı, og`an tiykarınan seziwshiliklardın` payda bolıwı payda qılatug`ın sırtqı ta`sirler erikli ha`peket ha`m dizimler tarawındag`ı o`zgerisler menen baylanıslı. Bul o`zgerisler menen baylanıslı bolg`an seziwshiliklar emotsional keshirmelerdin` tap o`zi esaplanadı. Djems aytıwı boyınsha «jılag`anımız sebepli qayg`ılımız`, qaltırag`anımız ushın qorqamız, ku`lgenimiz ushın quwanamız». Bul seziwlik xabar anıq minez-hulqımızdı ot aldıradı, kerisinshe somatosensor ha`m visserosensor afferentasiya bolsa seziwlikti ju`zege keltiriu`di bildiredi.<sup>36</sup>[q]
Biraq Djems-Lange konsepsiyası bir qatar qarsılıqlarg`a sebep boldı.Organik ha`m emotsional is ha`reketlerge salıstırg`anda U.Kennon qarama-qarsı pikir bilbirdi. Onın` anıqlawına ko`re,insanda jasalma ta`rizde payda qılatug`ın organik o`zgerisler seziwshiliklı keshinmeler birgelikte gu`zetilmeydi. Keyinshelik P.Bardtın` ko`rsetiwinshe, haqqıyqatında da dene o`zgerislerin ha`m olr menen baylanıslı bolg`an seziwshiliklı keshinmeler bir waqıtta payda boladı, bas miy du`zilisindegi ha`mme bo`lekler bolsa seziwshiliklar menen talamustın` o`zi emes ba`lkim gipotalamus ha`m limbik diziminin` oraylıq bo`limleri baylanısadı.
Lindsey-Xebbning aktivlastırıw teoriyası Djems-Lange ha`m Kennon-Bardlardın` psixoorganikalıq teorialardan son` payda boldı. Bul teoriyag`a ko`re, emotsional jag`daylar bas miydin` to`mengi nayshasının` retikulyar formasiyag`a ta`siri menen belgilenedi, sebebi bul du`zilme organizmnin` seziwlik da`rejesine juwap beredi. Seziwshiliklı ta`ripleniwı bolsa nerv diziminin` qandayda bir seskendiriwshige juwap retinde iskerlik da`rejesinin` o`xgeriwi.
Teoriyalardın` o`z aldına toparın seziwshiliklar tabiyatın kognitiv faktorlar, yag`nıy, oy ha`m sana arqalı ashıp beriletug`ın du`nyaqaraslar payda etedi. Olardın` arasında, birinshi na`wbette L.Festingerdin` kognitiv dissonans teoriyasın aytıp o`tiw mu`mkin. Onın` tiykarg`ı tu`sinigi dissonans. Bul subekttin` obekt haqqında psixologik qarama-qarsı mag`lıwmatqa iye bolg`an jag`dayda ju`zege keletug`ın unamsız emosional jag`day. Bul teoriyag`a muwapıq,unamlı emosional keshinmeler adama o`zi ku`tken na`tiyjeler tastıyqlang`anda payda boladı. Bunday unamlı emosinal jag`day konsonans sıpatında xarakterlenedi. Unamsız seziwshiliklar iskerlikten ku`tilgen na`tiyjeler ha`m waqıya na`tiyjeler ortasında parqlar yamasa dissonans bolg`anında ju`zege keledi. [g`]
S.Shexterdin`kongitiv-fiziologik konsepsiyasına tiykarlanıp payda bolatug`ın emosional jag`day qabıl qılatug`ın qoshametlew ha`m ju`zege keletug`ın fiziologik o`zgerisler menen birge insannın` o`tmish ta`jriybesi ha`m onın` jag`dayın subektiv bahalanıwı da o`z ta`sirin ko`rsetedi. Bunda bahalaw a`hmiyetli qızıg`ıwshılıqları ha`m mu`ta`jlik tia`karında ju`zege keledi.
Kognitivistik ko`zqaraslar qatarına P.V.Simonovtın` seziwshiliklar axborot beriwshi konsepsiyası da kiitiliwi mu`mkin. Bul teoreag`a tiykarlanıp emosional jag`day individ a`hmiyetli mu`ta`jlik sıpatı ha`m tezligi, ha`mde onı qanaatlandırıw itimallıg`ın bahalaw menen belgilenedi. Bul itimallıqtı bahalawdı insan tuwma ha`m aldın artırılg`an individual ta`jriybe tiykarında erksiz ra`wishte mu`ta`jligin qanaatlandırıw ushın shamalı za`ru`r na`rseler waqıt, jamg`armalar haqqındag`ı mag`lıwmattı usı waqıtta alıng`an mag`lıwmat penen salıstırg`an jag`dayda a`melge asıradı. P.V.Simonovtın` jantasıwı to`mendegi formulada o`z tiykarın tawadı: H = E (M – A), bunda H – seziwlikot, onın’ ku`shi ha`m sıpatı; E – a`hmiyetli mu`ta`jlik u`lkenligi ha`m o`zine ta`nligi ; M – a`hmiyetli mu`ta`jligin qanaatlandırıw ushın za`ru`r mag`lıwmat; A – usı waqıtta insanda bar bolg`an tiyisli mag`lıwmat.[g`]
Usı formuladan kelip shıg`atug`ın aqıbetler to`mendegishe:eger insanda za`ru`rlik payda bolmas (E = 0), bunday jag`dayda seziwshiliklarda sezbeydi (H = 0); mu`ta`jlik sezip atırg`an insan onı a`melge asırıw ushın tolıq imkaniyatqa iye bolg`an jag`dayda da, seziwshiliklar ju`zege kelmeydi. Eger mu`ta`jligin qanaatlandırıw itimallıg`ınıq subektiv bahalanıwı joqarı bolsa jaqsı sezimler payda boladı. Jaman sezimler bolsa subekt mu`ta`jligin qanaatlandırıw imkaniyatın jaman bahalag`anda ju`zege keledi.
Miy qabıg`ı emosional jag`daylardı basqarıwda ju`da` a`hmiyetli orın tutadı. I.P.Pavlov ta`repinen miy qabıg`ının` seziwshiliklar keshiwi ha`m sa`wleleniwi,basqarıwı, denede ju`z beretug`ın ha`mme ha`diyselerdi o`z baqlawı astıda uslap turıwı, qabıq astı oraylarına tormızlawshı ta`sir ko`rsetiwi, oardı basqarıw ko`rsetip o`tilgen. Joqarıda bayan etilgenlerdin` tastıyg`ı sıpatında subektiv keshinmeler ha`m olardın` sırtqı ta`ritspleniwi ortasında keskin parq gu`zetilgendeik jag`daylardı keltiriw mu`mkin. Miydin` u`lken yarım sharı zıyanlang`an nawqaslarda qa`legen seskendiriwshige mas kelmeytug`ın sırtqı ta`sirleniw: qattı ku`lki yaki u`zliksiz ko`z jaslar sebep bolıwı mu`mkin. Biraq, ku`lip turıp, bul nawqaslar o`zlerin qayg`ılı, jılap turıp, quwanıshlı sezedi. İnsan seziwshiliklı keshinmeleri ekinshi signal dizimi u`lken a`hmiyetke iye, sebebi keshinmeler sırtqı ortalıqtın` tikkeley ta`sirleri menen birgelikte so`zler, pikirler arqalı ju`zege keliwi mu`mkin. Tap sonday, oqıp shıg`ılg`an hikayalar, tamasha qılıng`an kinolarg`a sa`ykes emosional jag`daydı ju`zege keltiriw mu`mkin. *a`zirde ekinshi signal dizimi intellektual, ta`rbiyalıq, estetik joqarı insanıy seziwshiliklardın` fiziologik tiykarı bolıp sanaladı.<sup>37</sup> Juwmaq ornında sezimlerdın` quramlıq bo`limlerin keltirip o`tiw za`ru`r, bular: a`) sub’ektiv keshinmeler, g`) organizm reaksiyasi, q) sezimler menen ju`zege kelgen ha`m oydag`ı pikirler jıyındısı, n`) o`zine ta`n ju`z ko`rinis, o`) ulıwmalastırılg`an seziwshiliklı reaksiyalar: unamsız seziwshilikta a`tiraptag`ı waqıyalarg`a qatnasın`ızda unamsız boladı, u`) usı seziwshilik penen assosialang`an ha`reketlerge meyillik.
Sonı aytıp o`tiw za`ru`r, ha`zirgi waqıtqa shekem sezimler ta`biyatına salıstırg`anda jalg`ız ko`zqaras joq. Sezi`mlerdı u`yreniwge qaratılg`an izleniwler o`tkizilmekte. *a`zirde toplang`an ta`rbiyalıq ha`m teoriyalıq material sezimler ta`biyatının` ekileniwinen derek beredi. Bir ta`repten,seziwshiliklar- tu`rli psixik ha`diyseler sonday-aq kognitiv halatlar, insan qa`diryatları dizimi du`zilmesinin` qa`siyetleri ha`m basqalar sıyaqlı subektiv faktorı esaplanadı, ekinshi ta`repten seziwshiliklar individinin` fiziologik qa`siyetleri menen belgilenedi. Sezimlur anıq seskendirwshi ta`sir na`tiyjesinde payda boladı, bul bolsa insan maslasıwı wa`m minez-hulqının` basqarıw mexanizmleri ta`riypinin` tap o`zi. İnsan keypiyatı, affektları, sezimleri jıyındısı ogın` emosional o`mirin ha`m emosionallıq sıyaqlı individual sıpattı payda etedi. Emosionallıqtı insannın` o`mirine tiyisli bolg`an ha`r tu`rli sharayatlardan sezimlı ta`sirleniwge meyillik, keypiyattan sezimge shekem- ku`shi ha`m sıpatı tu`rlishe bolg`an emosiyalardı keshiriw, sonday-aq , emosiyalar ku`shinin` aqıl ha`m minez-hulqqa ta`siri sıpatında ta`riplew mu`mkin. Shaxstın` qa`siyetlerine ta`rip beriw ko`p jag`daylarda sol adamnın` neni jaqtırıwı, neden na`pretleniwi, maqtanıwı, uyalıwı, kimdidur ko`re almawı ha`m qayg`urıw sebebin anıqlawdı bildiredi. İndivid turaqlı sezimleri predmeti, olardın` jedelligi ha`m xarakteri a`tiraptag`ılarg`a insannın` emosional a`lemi, sezimleri ha`m bul menen, onın` individuallıg`ın ashıp beredi. S.L.Rubinshteynnin` jazıwınsha, shazstın` harakteri ha`m aqlıy qa`biyleti, qızıg`ıwshılıqları ha`m basqa adamlarg`a qatnaslarının` ba`rshe o`zine ta`n qa`siyetleri seziwshiliklar ha`m sezgilerdin` kamala`k ren`inde ko`zge taslanadı ha`m sa`wlelenedi.
Emosionallıq tuwma boladı, biraq affektler, sezgiler o`mir prosessinde rawajlanadı, bul bolsa insannın` shaxs sıpatında rawajlanıwın bildiredi. Bunday rawajlanıw insan emosional tarawına jan`a obiektlerdi kiritiw, shaxs sezgilerin sanalı aqlıy basqarıwi ha`m qadag`alaw da`rejesinin` asıwı ta`rbiyalıq basqarıwg`a joqarı ta`rbiyalıq qa`diryatlar(hu`jdan, juwapkershilik, ar-namıs, basqalar) dın` a`ste-aqırın kirgiziliwi menen baylanıslı.
İnsan emosional o`mirinin` rawajlanıwında ma`lim bolg`an izshillik bar. Biraq bir da`wir sezgisinen keyin da`wir sezgisine o`tiw shaxstın` ha`r ta`repleme rawajlanıwı menen baylanıslı. Seziwshiliklar adam energiyasın toplawshı iskerlikke salıstırg`anda ku`shlı qollap-quwatlaw bolıwı mu`mkin, tiykarg`ısı olardı tiyisli ta`rizde jo`neltiriw.
ha`r bir insan ushın unamlı emosional ta`sirlniwlerdi ku`sheytiw ha`m ken`eytiw menen bir waqıtta basqa adamlardın` emosional jag`dayına sezilerli ta`sir ko`rsetiwge iye bolıw. Zıyanlı emosional ta`sirleniwler ko`p jag`daylarda joqarı emosional sharshaw jag`dayları, qattı talıqqan jag`daylarda, frustrasiya waqtında, adamlar ta`sirshen`ligi de, isler kewildegidey ju`rispegende, o`mirlik a`hmiyetli rejeler joqqa shıqqanda ju`zege keliwin biliw ha`m este saqlaw.

Turmista emociyalar sıpatında, a`detde, insannin` ha`r-turli juwap reaksiyalari – sezimlerdin` tolqinli partlawlarinan tartip, keypiyattin` na`zik tu`rlerin tu`sinemiz. Psixologiyada emociyalar dep keshirmeler formasindag`I insan turmisliq xizmeti ushin sırtqı ha`m ishki jag`daylardi bahalaw ha`m shaxsiy a`hmiyetin sa`wlelendiretuug`in psixikalıq protsesslerge aytiladi. Sezimler –jarqin sub’ektiv tu`ske iye bo‘lgan ishki ha`m sırtqı seskendiriwshiledin` ta’sirine insan ha`m haywanlar juwap reaksiyalari. Bunnan kelip shig`adi, sezimlerdin` a`hmiyetli belgisi olardin` sub’ektivligi. Sezimler evolyusiyanin` maslasiwshi «o`nimi» sıpatında, a`detdegi jag`daylarda organizm minez-qulqinin` biologiyaliq jaqtan uliwmalastirilg`an usullari sıpatında ju`zege kelgen. [1]

Emotsiyalardin` ko`p tu`rliligi ha`mmege belgili-quwanish, qapashiliq, ashiw, tan`laniw, tu`skinlikke tu`siw, qa`weterleniw, jek ko`riw h.t.b. Sezimler du`n`yasi bizin` turmisimizdin` barliq ta`replerine -basqalarg`a qatnas, bizin` jumisimiz, sa`wbet ha`m biliwge kiredi. Insan is-ha`reketinin` ayriqsha tarawi-iskusstvo tikkeley insan emotsiyalari ha`m sezimlerine qaratilg`an.
Emotsiyalar su`wretlewshi, fenomenal planda sub`ekttin` qorshag`an ortaliqqa, onin` menen ne ju`z berip atirg`anina naduris qatnasin bildiredi. Bul qatnasti bastan keshiriw emotsiya yamasa sezim esaplanadi, olar adam menen sol waqitta ne, jag`imli yamasa jag`imsizliq ju`z berip atirg`anlig`in bildiredi.
Insan jedelligi deregi, is-ha`reketke iytermelewshi talap ha`m motivler tarawinda jatadi. Olardin` qanaatlaniwi maqset qoyiw, aniq turmisliq ma`selelerdi sheshiwden ibarat. Talaptin` qanaatlaniwina bag`darlang`an, qoyilg`an maqsetti a`melge asirilatug`in real turmisliq sha`rtler emotsional bastan keshiriwlerdin` ha`r qiylilig`in eskertedi. Talaptin` qanaatlaniw ha`m maqsetke erisiwge ja`rdem etiwshi sha`rt, predmet ha`m qubilislar unamli emotsiyalardi-qanaatlaniw, quwanish, qizig`iwshiliq, qoziw h.t.b payda etedi. Kerisinshe, sub`ekt ta`repinen talap ha`m maqsetlerdin` a`melge asiriliwi ushin tosqinliq etedi dep qabillaniwshi jag`daylar keri emotsiyalardi ha`m uwayimlardi-qanaatlanbawshiliq, qapashiliq, qorqiw, qa`weteleniw h.t.b payda etedi.
Demek, emotsiyalardin` eki ta`repleme sebepshi boliwin konstatlaw mu`mkin-bul bir ta`repten, talaplar menen (motivatsiya), ekinshi ta`repten jag`daydin` ayriqshalig`i menen. Emotsiyalar bul eki waqiyalar qatari arasinda baylanis ha`m qatnas ornatadi, sub`ektke ha`zirgi jag`dayda onin` talaplarinin` orinlaniwi yamasa orinlanbawi haqqinda signal beredi. «Emotsiyalar-dep jazg`an edi A.N.Leont`ev-ishki signallar funktsiyasin orinlaydi, ishki degenimizde, olar tikkeley sol predmetlik shinliqtin` psixikaliq sa`wleleniwi esaplanbaydi. Emotsiyanin` o`zgesheligi sonnan ibarat, olar motivler (talaplar) ha`m tabis yamasa og`an juwap beriwshi is-ha`reket sub`ektinin` tabisli a`melge asiwi mu`mkinshiligi arasindag`i qatnasti sa`wlelendiredi».
S.L.Rubinshteynnin` aniqlawi boyinsha emotsiyalar talaplar (motivler)din` o`mir su`riwinin` sub`ektiv formasi esaplanadi. Bul demek, motivatsiya sub`ektke og`an ob`ekt a`hmiyetliligi talaplig`i haqqinda signal beriwshi ha`m og`an is-ha`reketti bag`darlawg`a iytermelewshi bastan keshiriw formasinda emotsionalliq jag`day tu`rinde ashiladi.
Bunda emotsiya ha`m motivatsiyaliq protsessler ten`lestirilmeydi. Emotsional bastan keshiriwler motivlerdin` o`mir su`riwinin` juwmaqliq na`tiyjeliliginen ibarat. Olar talaplardi qanaatlandiriw ha`m maqsetke erisiwge tayarlaytug`in ha`m belgileytug`in barliq protsesslerdi sa`wlelendirmeydi.
Solay etip, emotsiyalar-talap ha`m motivler menen baylanisli ha`m sub`ektke ta`sir etiwshi qubilis ha`m jag`daylardin` a`hmiyetliligin tikkeley-sezimlik bastan keshiriwler formasinda sa`wlelendiriwshi psixikaliq protsess ha`m jag`daylardin` ayriqsha klassi. Insan sezimi-bul onin` dun`yag`a, onin` ne islep atirg`anina, tikkeley bastan keshiriwlerde onin` menen ne ju`z berip atirg`anlig`ina qatnasi.
Emotsiyalar oyaniw funktsiyasin atqaradi-ju`z berip atirg`anlardi bahalawdan ha`reketke oyaniw payda boladi. Bahalaw belgisine (unamli yamasa unamsiz) muwapiq, ha`reket ya za`ru`rli, kerekli na`rseni o`zinikine aylandiriw, iyelewge, yamasa sa`tsiz ha`rekettin` toqtawina, yamasa basqasin tan`lawg`a bag`darlaniwi mu`mkin.
Oyaniw menen emotsiyanin` nerv kletkalarinin` ha`m uliwma barliq organizmnin` jedellesiwi siyaqli funktsiyasi tig`iz baylanisli. Emotsiyalar orayliq nerv sistemasinin` ha`m onin` ayirim strukturalarinin` is-ha`reketinin` optimal da`rejesin ta`miyinleydi. Emotsional protsesslerdin` ko`p funktsiyali sistemasi tonus regulyatsisi ha`m individtin` jedelligi esaplanadi. Emotsional jag`daydin` is-ha`rekettin` o`nimdarlig`ina-onin` tempi ha`m ritmi- ta`sir etiwi-ha`r birimizge belgili. Quwanish emotsiyalari, is-ha`reket tabisina iseniw adamg`a qosimsha ku`sh berip, elede ko`birek ha`m jedel islewge iytermeleydi.
Emotsiyanin` sintezlewshi funktsiyasi bo`lek, waqit ha`m ken`islikte waqiya ha`m faktlerdi bir pu`tinlikke biriktiriw, sintezlewge mu`mkinshilik beredi. A.R.Luriya ko`rsetken edi, ku`shli emotsional bastan keshiriwdi tuwdirg`an jag`day menen tuwri yamasa tosattan baylanisqan obrazlar jiyindisi, sub`ekt sanasinda bekkem kompleks payda etedi. Onin` elementlerinin` birin aktualizatsiyalaw, ayirim waqitlari sub`ekttin` erkine qarsi, sanasinda onin` basqa elementlerinin` ju`zege shig`iwin keltirip shig`aradi.
Emotsiyalar ekspressiv (ta`sirli) funktsiyani atqaradi. Jiyi jag`dayda olar periferik xarakterdegi (qizariw, ag`ariw, dem aliwdin` tezlesiwi, ju`rek uriwi) organikaliq o`zgerisler menen ta`sirli ha`reketler (mimikada-bet ha`reketinde, pantomimikada-denenin` ha`reketinde, vokalizatsiya-dawistin` intonatsiya ha`m tembrinda) menen o`tedi. Ku`ndelikli turmista ta`sirli ha`reketlerdi, biz a`dette, a`tiraptag`i adamlar keypiyati, emotsional jag`dayindag`i o`zgerislerdi da`l qabillaymiz ha`m bahalaymiz.
Emotsiyalar ayriqsha funktsiyani atqaradi-olar «ma`niske ma`seleni qoyadi».
Misali, «Ko`plegen tabisli ha`reketler menen toli ku`n, adamnin` keypiyatin tu`siriwi, onda jag`imsiz emotsional iz qaldiriwi mu`mkin. Ku`ndelikli ta`shwishler menen bul iz onsha bilinbey turadi. Biraq, adam keyinine qarap, o`tken ku`ndi qiyalinan o`tkeretug`in payitlarda, onin` keypiyati predmetlik derekke iye boladi-a`yne usi waqiyadan onda emotsional iz qaldirg`anin ko`rsetiwshi affektiv signal payda boladi.
Bunday ma`seleni sheshiw ushin ayriqsha ishki jumis kerek. (A.N.Leont`ev)».
Emotsiyalardin` atap o`tilgen funktsiyalari uliwma bir funktsiyanin`-is-ha`rekttin` ishki retlesiwinin` ha`r qiyli ta`repleri esaplanadi.
4. Sezim tu`rleri ha`m formalari. Insannin` emotsional du`n`yasi ha`r tu`rli ha`m ha`r qiyili sapada. Emotsional protsessler yamasa bastan keshiriwlerge affekt, a`sirese, emotsiya, keypiyat, qumar, stress, sezimlerdi kiritedi.
Affekt-sub`ekt ushin turmisliq a`hmiyetli tosattan o`zgerisler menen baylanisli ha`m sanaliq is-ha`rekette keskin o`zgerisler ha`m ta`sirli ha`reketlik ko`rinisler menen o`tetug`in ku`shli ha`m salsitirmali tu`rde qisqa waqitliq emotsional jag`day. Affektiv jag`day sanali is-ha`rekettin` toqtawshilig`inda, sub`ekttin` minez-qulqi ushin sanaliq qadag`alawinin` buziliwinda ko`rinedi.
Affekt real jag`dayda sub`ekttin` qa`wipli, jiyi tosattan payda bolg`an jag`daylardan shig`iw ushin jol tabiwg`a uqibi bolmag`anda rawajlanadi. Affekt a`ste-aqirin tayarlaniwi mu`mkin-keskin keri emotsional jag`day payda etiwshi jag`daydin` qaytalaniwi, ol ku`shli, basqarip bolmaytug`in affektiv jariliwdi payda etiwi mu`mkin bolg`an affektin` akkumulyatsiyasina alip keledi.
Affekt «tarayg`an sana» dep ataliwshi fenomen menen birge ju`redi, bunda ol pu`tkilley arefleksiv bolip qaladi ha`m payda bolg`an affekt jag`dayi ha`m zorlap ju`klenbegen ha`reket penen o`zine tartadi. Sananin` buziliwi sub`ekt keyin ala bul affektti payda etken ha`m onin` o`tiw barisinin` ayirim paytlarin esley almawina alip keliwi mu`mkin. Affekttin` aldin aliw ushin a`dette, oni payda boliw basqishinda, yag`niy onin` payda boliwina tosqinliq jasaw kerek. Bunin` ushin affekt payda etiwshi jag`daylardan uzag`iraq boliw, shalg`itatug`in ha`reketlerdi orinlaw, buni islese ju`z beretug`in qa`lemegen aqibetlerdi ko`z aldina keltiriw h.t.b