Oqiw materiallari

Frustratsiya ha`m tinishsizliq emotsional jag`day sifatinda.

Frustraciya – tu`skinlik, ma’lim maqsetke erisiwde u`mitlerdin` bo`liniwi menen keshetug’ın insan a`wmetsizliginin` emocional awir keshirmesi. Frustraciya ko‘p jag`daylarda frustratorg`a qarsı qaratilg`an jawizliq minez-qulq penen baylanisli. Frustraciya sebepleri saplastirilmag`anda psixikanin` isten shig`iwi menen baylanisli bolg`an teren` depressiv jag’day ju`zege keliwi mu`mkin. (este saqlaw, logikaliq oylawg`a bolgan qa`bilettin` pa`seyiwi). Frustraciya jag’dayi insan qanday da bir shig`ip ketiw jollarin izleydi, shiyrin qiyalg`a beriledi, geyde bosasadi, yag’niy, psixikalıq rawajlaniwdin da`slepki basqishlarina qaytadi.[2]
TEMA: Erk.


REJA:
1. Erk haqqinda tu`sinik. Erklilik qa`bilettin` uliwma qa`siyetleri.
2. Erklilik akti ha`m onin` du`zilisi. Shaxstin erklilik sipatlari.



1. Erk haqqinda tu`sinik. Erklilik qa`bilettin` uliwma qa`siyetleri.
Bizge belgili, insannin za’ru`rlikleri sotsiallik du`zilis formalarinin’ rawajlaniwina karap o`zgeredi. Sonliqtan o`z za’ru`rligin qanaatlandiriu ushin insan xa’reket etedi. SHaxs o`z ha’reketlerinin ja’rdeminde ortalikka maslasadi(sin’isedi) ha’m onnan o`z za’ru`rligi(iktiyajlari) ushin paydalanadi. Lekin sonin menen birge adam ortalikti o`z iktiyajlarina saykeslendirip o`zgertedi, qayta quradi ha’m o`zine sa’ykeslendiredi. [2]
Adamnin shaxs retindegi aktivlik qa’siyeti sonnan ibarat, o`z iktiyajlarin kanaatlandiriwg‘a ja’rdem beretugin ha’reketleri instinktiv ha’reketler emes, al tiykarinan akiliy, sanali ha’reketler bolip esaplanadi. Bul sanalilik sonnan ibarat, adam aldinnan bazi bir maksetti go`zlep ha’reket etedi, sol maqsetke jetiw ushin ja’rdem bere alatug‘in kolayli jol ha’m usillardi aldinnan izlep tabadi ha’m toskinlik ha’m kiyinshiliklardi jen’iu ushin sanali tu`rde ku`sh g‘ayratin jumsay aladi.
Adam tek o`zine ta’n ma’deniy sotsiallik iktiyajlardi kanaatlandiriwda g‘ana emes, ba’lki, tabiyiy – biologiyalik iktiyajlardi kandiriwda da sanali ha’m akillilik penen is tutadi.
Adam do`gerek a’tiraptag‘i zatlardi o`zgertip o`zine sa’ykeslendirer eken, janalik jaratadi, do`retiwshilik etedi, sol jan’alikti do`gerektegi wakiyalarg‘a qosadi, uakiyalardi o`zgertedi ha’m toliktiradi. Uliwma adam ba’rha’ma ha’reket etpesten tura almaydi. Usi ta’repten alg‘anda adamnin barlik ha’reketlerin eki toparga bo`liwge boladi. Olardan birinshisi iktiyarsiz ha’reketler bolsa, ekinshisi iktiyariy ha’reketler boladi. [2]
Adamnin iktiyarsiz ha’reketleri qatan’ bir maqsetsiz, ko`binese impulsiv ta’rizde ju`zege keledi. Misali, jo`teliw, tu`shkiriw, ko`z qabag‘inin’ ashilip jumiliwi ha’m tag‘i basqalar. Bul ha’reketlerdi adam aldinnan oylap rejelestirmeydi. Iqtiyarsiz ha’reketler geyde adamnin’ aqiliy sanasi menen de baylanisli boladi, sonliqtan iqtiyarsiz erk, iqtiyarsiz diqqat, iqtiyarsiz este saqlap qaliw, iqtiyarsiz eske tu`siriw halatlari da boladi. Bunday jag‘daylarda adamnin’ iqtiyarsiz ha’reketleri bolip atirg‘an waqiyanin’ basqa na’rselerden keskin ayirmashilig‘i yamasa adamnin’ qizig‘iwshilig‘i, za’ru`riyati iqtiyajlari menen tuwridan tuwri baylanisli boladi. [2]
Erklilik ha’reketlerde barliq waqitta maqset aniq boladi. Adam o`z aldina qoyg‘an maqsetinen kelip shig‘atug‘in na’tiyjelerdi de aldinnan ko`z aldina keltire aladi. A’ne sonin’ ushin ha’r qanday qiyinshiliqti jen’ip bolsa da maqsetin a’melge asiriwg‘a umtilip baradi. Ma’selen, adam bir jay salip atirg‘anda aqirg‘i na’tiyje qanday bolip shig‘atug‘inin ko`z aldina aniq keltire aladi ha’m sonin’ ushin qanday qiyinshiliq bolsa da jen’ip, jumisin dawam ettire beredi. YAmasa, student birinshi kursqa kirgende qanday qa’niyge bolip shig‘atug‘inin jaqsi biledi, ha’m sonin’ ushin barliq qiyinshiliqlarg‘a shidap, oqiwin dawam ettire beredi.
Uliwma erklilik qa’biletti yamasa ayriqsha aktti a’melge asiriwdin’ a’hmiyetli qa’siyetlerinin’ biri iske asirilip atirg‘an ha’reketlerdin’ erkin ekenligin aniqlawdan ibarat.
Adamnin’ erklilik ha’reketi toliq determinizmge, yag‘niy sebepli baylanis nizamina boysinadi. Sonin’ menen birge erklilik ha’reketlerinin’ g‘a’rezli sebepleri sharayatinda erklilik ha’reketlerin belgilep beretug‘in ha’r qiyli turmisliq sharayatlar da boliwi mu`mkin. [1]
Adamnin’ erklilik ha’reketi ob’ektiv ta’repten baylanisli boladi. Erklilik ha’rekettin’ tiykarg‘i qa’siyetlerinin’ biri, erklilik ha’reketlerdi adam barliq waqitta shaxs retinde a’melge asiradi. Tap usinin’ menen baylanisli tu`rde erklilik ha’reketler adam toliq tu`rde juwap beretug‘in is retinde bastan keshiriledi. Erklilik qa’bilet arqali adam ko`p ta’repten o`zin belgili sharayatta an’laydi, o`z turmis joli menen ta’g‘dirin o`zi belgilewi mu`mkin.
Erktin’ en’ tiykarg‘i qa’siyeti, onda ha’reketti a’melge asiriwdin’ puxta oylap shig‘ilg‘an rejesinin’ bar ekenliginde. Da’slepten rejelestirilmegen ha’reketlerdi erklilik ha’reket dewge bolmaydi. Sonin’ menen birge erk a’welden bar bolmag‘an, biraq ha’rekettin’ na’tiyjesine eriskennen son’ payda boliwi mu`mkin bolg‘an qanaatlaniwg‘a barliq diqqatin qaratiwlan ibarat boladi.
Ko`p jag‘daylarda erk jag‘day yamasa qiyinshiliq u`stinen jen’iske erisiw emes, al o`z-o`zin jen’iw de boladi. Bul a’sirese, jigersiz, sezimtal, qozg‘aliwshan’, ku`shsiz adamlarg‘a ta’n bolip, o`zlerinin’ ta’biyiy xarakterologikaliq qa’siyetleri menen gu`resiwge tuwra keledi.